Հայերէնի աշխարհաբար քերականութիւն/Բառերի կազմութիւնը

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Կէտադրութիւն Հայերէնի աշխարհաբար քերականութիւն

Մանուկ Աբեղեան

Բառերի տեսակներն ըստ իմաստի
ԲԱՌԵՐԻ ԿԱԶՄՈՒԹԻՒՆԸ

Նայելով կազմութեան՝ բառերը լինում են երեք տեսակ՝ պարզ, բարդ, և ածանցական։

Ամէն բառ ունի իր արմատը. - Երգիչ, երգել, երգարան բառերի արմատն է երգ։ Մայրիկ, մայրենի, մայրական բառերի արմատն է մայր։

Արմատը բառի անփոփոխ մասն է։

Բառի արմատին միացած մասնիկը կոչւում է ածանց։

Որոշել հետևեալ բառերի արմատն ու ածանցը. – համեղ, հայրիկ, պաշտօն-եայ, ուսումնական, չարիք, բարութիւն, հայերէն։

Բառերի արմատն առանձին վերցրած մի նշանակութիւն կամ մի միտք ունի, իսկ մասնիկը կամ ածանցն առանձին ասած որևէ նշանակութիւն չունի։

Այն բառը, որ կազմւած է միայն մի արմատից, կոչւում է պարզ բառ։

ԲԱՐԴ ԲԱՌ

Երկու պարզ բառեր իրար միանալով կազմում են բարդ բառ. օրինակ՝ գրչածայր, մանրավաճառ, երկաթուղի։

րչածայր բառը կազմւած է գրիչ և ծայր բառերից, որոնք իրար կապւած են ա ձայնաւորով, որին յօդակապ ենք ասում։

Բոլոր բարդ բառերը յօդակապ չեն ունենում, երբ երկրորդ բաղադրիչ մասը ձայնաւորով է սկսւում, յօդակապ չի դրւում օրինակ՝ ազգօգուտ և ջրանցք բառերում։

Կան մի շարք բարդ բառեր որոնց երկրորդ բաղադրիչ մասը թէև ձայնա-ւորով չի սկսւում, յօդակապ չեն վերցնում օրինակ՝ հացթուխ, ջրվէժ, հրշէջ, և այլն։

կազմել բարդ բառեր հետևեալ բառերից. – թանաք. աման, բարձր-հասակ. զօրք-գլուխ, զօրք-պետ, երկիր-գունդ. քաղցր-ձայն, փոքր-հասակ, գութ-առատ, հաց-թուխ, ժամ-գիրք, գիրք-վաճառող, թուխ-դէմք։

ԱԾԱՆՑԱԿԱՆ ԲԱՌ

Երբ բառը կազմւած է մի արմատից և մի ածանցից կոչւում է ածանցական բառ։ Ածանցները լինում են երկու տեսակ՝ նախածանց և վերջածանց։ Երբ ածանցը բառի վերջումն է, կոչւում է վերջածանց։

Կազմել ածանցական բառեր հետևեալ վերջածանցներով։

Հետևիր տւած օրինակներին։

1. աւէտ – հոտաւէտ, ծաղկաւէտ 7. աւոր – թագաւոր, ձիաւոր
2. եղէն – մսեղէն, կանաչեղէն 8. ենի – խնձորենի, վայրենի
3. նոց-անոց – հիւսնոց, զօրանոց 9. ական – օգնական, պատմական
4. ացի – գիւղացի, քաղաքացի 10. իկ – հայրիկ, քոյրիկ
5. ագոյն – մեծագոյն, լաւագոյն 11. ուհի – ընկերուհի, ուսուցչուհի
6. արան – ննջարան, տպարան 12. ոտ, կոտ – աւազոտ, ամաչկոտ

Բացատրել. թէ այս վերջածանցներն ի՞նչ նոր իմաստ են տալիս բառին։

Ածանցը միայն բառի վերջում չի գրւում. բառեր էլ կան, որոնց ածանցը դրւում է բառի սկզբում։ Այսպիսի ածանցները կոչւում են նախածանցներ։ Նախածանցներից հինգը՝ ան, ապ, դժ, տ, չ կոչւում են ժխտական կամ բացա-սական մասինկներ. որովհետև ժխտում են բառի իմաստը. օրինակ՝

1. ան – անբախտ, անտուն 4. տ – տգեղ, տգէտ
2. դժ – դժգոյն, դժգոհ 5. չ – չտես, չհաս
3. ապ – ապերախտ, ապօրինի

Համ -. նախածանցը ցոյց է տալիս նոյնութիւն. օրինակ՝ համաձայն, համա-զգեստ, համազարկ և այլն։