ազգային դէմքը, սա պէտք է բացատրել նրանով
միայն, որ միւս ազգային տարրերը - ցեղային
կապը, անցեալի հարուստ յիշողութիւնները, եզակի
պատմութիւնը, հալածական վիճակը եւ
մանաւանդ մեկուսացած ու անխորտակելի ձեւերի
մէջ ձուլուած ազգային եկեղեցին - եղել են չափազանց
զօրեղ: Միմիայն հրէական ազգի արտակարգ,
անօրինակ կենսունակութիւնն է, որ կարողացել
է դիմադրել լեզուի կորստին, որեւէ ուրիշ
ազգ վաղուց արդէն անհետացած պիտի լինէր:
Հրեաների օրինակը ապացուցանում է ոչ այն,
որ ազգերը կարող են ապրել առանց լեզուի, այլ
այն, որ նոյնիսկ ամէնից աւելի շեշտուած, ինքնատիպ
ու կայուն ազգերն անգամ՝ կորցնելով իրենց
լեզուն կորցնում են ամենամեծ չափերով
ազգային կեանքով ապրելու ընդունակութիւնը:
Գալով լատին լեզուին, կարէլի է ասել, որ
նրա կեանքը՝ լատին ազգը կացմալուծուելուց յետոյ
երեւութային կը միայն եւ ո՛չ իրական: Այն
լեզուն, որով գրում էին վանական խուցերում
մեկուսացած միջնադարեան գրագէտներն ու վերածնունդի
մեծ գիտնականները, կենդանի լեզու
չէր արդէն, այլ լեզուային դիակ, անշունչ բառարան
ու քարացած քերականութիւն, — ճիշդ այնպէս,
ինչպէս թանգարաններում ցուցադրուած
մոմիանները կենդանի մարդիկ չեն այլեւս, այլ
միայն դիակներ: Շնորհիւ բարեյաջող պայմանների,
այդ դիակները չեն փթել, չեն գողացել ու
