Եղել են հետազօտողներ (այսօր էլ կան),
որոնք՝ ուղղակի կամ անուղղակի, աւելի կամ պակաս
վճռականօրէն՝ հերքել են ազգերի գոյութիւնը.
կամ — առնուազն — յայտարարել են այն
շատ վիճելի: Israel Zangwill-ը, օրինակ, կարծում
է, որ «ազգ» կամ «ազգութիւն» բառերը չեն արտայայտում
որեւէ իրականութիւն: Պրոֆեսոր
Santayannaն համարում Է ազգը մի տեսակ պատառականութիւն,
անցողակի ու աննշան երեւոյթ։
Իսկ M. T. M. Robertson ուղղակի ասում
է, որ «ազգ» անուանուած բանը ցնորք Է...:
Ազգեր, ազդային բաժանումներ, ազդային
հաւաքականութիւններ չկան իրականութեան մէջ,
ասում են այս կարգի մտածողները։ Եսկ եթէ
կան, արտայայտուած են այնքան անորոշակի,
սահմանուած են այնպիսի երերանք անկայուն ու
փոփոխակի սահմաններով, որ պատահական ու
միանգամայն անարժէք երեւոյթներ են մարդկային
ռամակենակցութեան մէջ: Ազգը մասամբ
փիկցիա է զնորք, մասամբ էլ (եւ խոշոր չափերով)
խաբեութիւն, արհեստականօրէն շինուած ու
ներշնչուած գաղափար:
Մի կողմից — ասում են — տգէտ մարդիկ,
չկարողանալով ըմբռնել երեւոյթների իսկական
էութիւնը, «ազգ» են անուանել տարբեր բնոյթ
ունեցող մարդկային խմբակցութիւնները: Իսկ
միւս կողմից՝ ճարպիկ մարզիկ, — օրինակ, տիրող
դասակարգերը (անցեալում՝ ազնուականու–
