քարները կարող են խաչաձեւել, օժանդակել կամ
խանգարէլ իրար, բայց երբեք՝ նոյնանալ, ձուլուել
իրար մէջ կամ նոյնիսկ տեւականօրէն դաշնակցել։
II
Զգիտեմ, կարողացա՞յ արդեօք հիմնաւորել
այս եզրակացութիւնները: Յամենայն դէպս, իմ
հիմնաւորումնէրի պաշարը սպառել եմ արդէն ու
էապէս նոր բան՝ այս ուղղութեամբ՝ աւէլացնելու
չունեմ այլեւս:
Անցնում եմ հետեւեալ հարցին, այն է.
Դրական երեւոյթ է ազգը, թէ՞ բացասական,
ցանկալի՞ թէ ոչ—ցանկալի:
Սա նոր ու տարբեր խնդիր է, որովհետեւ՝
հաստատել որեւէ երեւոյթի գոյութիւնը ու բացատրել
նրա էութիւնը դեռ չի նշանակում գնահատել
այն, այլ միայն հասկանալ: Իսկ հասկանալով
հանդերձ կարելի է ե՛ւ ողջունել ե՛ւ դատապարտել:
Այստեղ հանդիպում ենք մի նոր դժուարութեան.
ի՞նչ տեսակէտից ողջունել եւ ինչ պատճառով
դատապարտել, ո՞րը համարել դրական
եւ որը բացասական:
Պէտք է կանխապէս պարզել այս հարցը,
պէտք է ընտրել ու ընդունել գնահատման մի ե–
