Այն բոլոր հիմնաւորումները, որ այնքա՜ն
երկարօրէն աշխատեցի պարզել նախորդ Էջերում
— եւ. շատ ուրիշները, որ անկարելի է սպառել
որեւէ գրութեան մէջ — վաղուց արդէն բերել են
ինձ այն անխախտելի համոզման, որ ազգ—երեւոյթը
դրական երեւոյթ է պատմութեան մէջ:
Ինչ չափանիշ էլ ընդունելու լինենք գնահատման
համար՝ հանրային կարիքների թէ անհատական
պահանջների չափանիշը, — եզրակացութիւնը
նոյնն է ազգային միութիւնները պէտք
են ե՛ւ հանրութեան, ե՛ւ անհատին:
Ազգութիւնը — հոգեկան մշակոյթի ամէնից
յստակ աղբիւրն է ու ինքը մշակոյթ է արդէն:
Հոգեկան մշակոյթի լաւագոյն նուաճումները կատարուել
են մինչեւ այսօր ազգային շրջանակի
մէջ ու ապագայումն էլ աներեւակայելի են այդ
շրջանակից դուրս: Այն բոլոր առարկութիւնները,
որ թիւրիմացութեամբ արւում են ազգերի
դէմ — չեն բխում ազգի էութիւնից, այլ միայն
արտայայտութիւնների ձեւից, որ կարող են
փոխուել ու կը փոխուին անշուշտ առաջադիմութեան
գալիք՝ աւելի բարձր աստիճանների վրայ:
