1923 թ. Մայիսից սկսած, մինչեւ 1924 թ. Յունուար,
ամսէ-ամիս, «Հայրենիք ամսագրում լոյս տեսաւ Յովհ.
Քաջազնունիի «Ազգ եւ Հայրենիք» յօդուածաշարքը: Հ. Յ.
Դաշնակցութիւնից հրաժարուելուց յետոյ, Քաջազնունին
խզեց իր աշխատակցութիւնը «Հայրենիք»ից, եւ յօդուածաշարքը
մնաց անաւարտ։
Քաջազնունիի անտիպ թողած ձեռագիրների մէջ մնացել
էր նաեւ «Ազգ եւ Հայրենիք»ի վերջին մասը՝ երկու
գլուխ, որ տալիս ենք այստեղ:
Հաւանաբար, այդ մասը. Քաջազնունին գրել է
Դաշնակցութիւնից հեռանալուց յետոյ: Քաջազնունին առաջ էլ
իրեն համարում էր համայնավարական — գրեթէ անիշխանական — փիլիսոփայութեան հետեւող։ Իր եզրակացութիւնները
ազգի մասին տարբեր չէին նրա համար առաջ էլ։
Ինչպէս միւս գրուածքները, այս յօդուածն էլ ներկայացնում
ենք անփոփոխ, առանց որեւէ սրբագրութեան կամ
յաւելումի բնագրին մէջ:
Ս. Վ.
Մարդկութիւնը, իր ամբողջութեան մէջ, կարելի
է նմանեցնել մի մեծ ու բարդ օրգանիզմի...
Բայց այստեղ պիտի ընդհատեմ խօսքս՝ մի
շատ կարեւոր նկատողութիւն անելու համար:
Ասի՝ նմանեցնել, բայց ոչ նոյնացնել։ Եւ
նմանեցնել որոշ տեսակէտներից միայն ու խոշոր
վերապահումներով: Անցեալ դարում, բուրժուական
իդէոլոգիա դաւանող ընկերաբանները ի չարն
են գործադրել այն նմանութիւնը, անալոգիայի
ճամբով գնացել են շատ աւելի հեռու, քան թոյլ
