նական գիտակցութիւնով: Այն աստիճանի, որ
փոխարէն ասելու՝ թուրքական գրականութիւն,
դպրոց, թատրոն եւայլն, ասում են՝ մուսուլմանական
գրականութիւն, դպրոց, թատրոն: Աւելին
եւս. ասում են «մուսուլմանական լեզու»: Եւ վերջապէս՝
«մուսուլմանական ազգ»: Այս տարօրինակ
արտայայտութիւնը ինձ պատահել է
շատ յաճախ թուրք մտաւորականների բերանից եւ
կարդալ Բագուի թուրքական թերթերի մէջ:
Անցեալներում (ինչպէս եւ մինչեւ հիմա ժողովրդական
լայն զանգուածների մէջ) սա պարզապէս
գիտակցութեան պակասութիւն է եղել.
իսկ վերջին շրջանում, քաղաքակրթուած թուրքերի
կողմից, արդէն քաղաքական խաղ է, էութիւնների
գիտակցական ու միտումնաւոր քողարկում:
Բայց եւ այնպէս՝ գիտակցական թէ անգիտակցական
շփոթը տեղի ունի. ազգը նոյնացւում
է կրօնի հետ, ազգը հասկացւում է իբրեւ դաւանական
միութիւն:
Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայ ազգը ճանաչւամ
էր իբրեւ կրօնական համայնք եւ տաճկահայերի
«ազգային» անուանուած սահմանադրութիւնը
իրօք ազգային չէ, այլ դաւանական,
ինչպէս եւ «ազգային» անուանուած իշխանութիւնները
իրօք ազգային չեն, այլ կրօնական-եկեղեցական
(ապացոյց՝ լուսաւորչական ու ոչ լուսաւորչական
հայերը ունեն տարբեր սահմանադրութիւններ
ու տարբեր իշխանութիւններ):
