նական շրջան ապրեց — 1917 թուականի
Նոյեմբեր—Դեկտեմբեր ու 1918 թուականի Յունուար ու
Փետրուար ամիսներում, — ապա Ռուսաստանից
անպատուած յայտարարեց իրեն՝ Անդրկովկասեան
դաշնակցութիւնը, ապա մնաց մենակ՝ այդ
դաշնակցութեան կազմալուծուելու պատճառով
ու անուանօրէն անկախ պետութիւն կազմեց,
ապա տեղի տուեց բոլշեւիկեան գրոհի առջեւ,
փոխեց պետական ռեժիմը — խորհրդայնացաւ,
— նորից դաշնակցեց հարեւանների հետ, նորից
կապուեց Ռուսաստանի ու բոլոր խորհրդային
երկիրների հետ...
Այս ելքը բնական Էր, անխուսափելի ու անհրաժեշտ —
միակ հնարին ելքն էր սա պետականօրէն
կազմակերպուող Հայաստանի համար:
Ապա նաեւ բաւարար՝ շատ խոշոր չափերով:
Հայաստանի նման անբարեյաջող պայմանների
մէջ գտնուող, Հայաստանի նման թոյլ ու
անկազմակերպ մի երկիր չի կարող տանել
պետականութեան ամբողջ բեռը միակն իր ուսերի վրայ
— կնկնի կէս ճամբին՝ իր ուժերից վեր ծանրութեան
տակ:
Դաշնակցաթիւնը, իր վրայ է վերցնում բեռի
մի մասը ու այսպիսով հնարին է անում տանել
միւսը։
Տեսէք, արտաքին յարձակումների դէմ
պաշտպանուելու համար Հայաստան հարկադրուած
չէ պահել ուժերից վեր բանակ, զէնքի տակ
