1 Նկատի ունի Փիլ․ Վարդազարյանի՝ հուլիսի 31-ի նամակը (ԳԱԹ, Թֆ, № 1020)։
2 Բանաստեղծությունը նվիրված է Փիլ․ Վարդազարյանին։ Առաջին անգամ, մեկ տողի տարբերությամբ, տպագրվել է ԲԹ։
3 «Տրտունջ» բանաստեղծության նախնական տարբերակն է, որ վերամշակել է օգոստոսի 16-ին. առաջին անգամ տպագրվել է ՄՃ 1904, № 9 (տե՛ս ՍՀ 1, 197, 472, 604)։
172. ՄԱՐԻԱՄ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆԻՆ
Բելի Կլյուչ-Դիլիջան
(էջ 299)
Ինքնագիրը (4 էջ) պահպանվում է ԳԱԹ, ՄԹֆ, № 282ա, Անթվակիր է. տարեթիվը որոշվում է Բելի Կլյուչում բանաստեղծի գտնվելու փաստով։
Տպագրվել է ԵԺ V, 210-211։
1 Մ. Թումանյանի այդ նամակն անհայտ է։
2 Տե՛ս № 169 նամակի № 1 ծանոթագրություն:
3 Տե՛ս № 169 նամակի № 5 ծանոթագրությունը։ «Մարդավարի լինեն» գրելով, հավանաբար, նկատի ունի, հոնորարը։
173. ՓԻԼԻՊՈՍ ՎԱՐԴԱԶԱՐՅԱՆԻՆ
Բելի Կլյուչ-Թիֆլիս
(էջ 300)
Ինքնագիրը (8 էջ) պահպանվում է ԳԱԹ, ՓՎֆ, № 10(ե)։ Անթվակիր է. տարեթիվը որոշվում է Բելի Կլյուչում բանաստեղծի գտնվելու փաստով, ինչպես նաև Թումանյանին Վարդազարյանի դրած 1902 թ. օգոստոսի 22-ի նամակով (ԳԱԲ, Բֆ, № 454 (3), որի պատասխանն այս նամակն է։
Տպագրվել է ԵԺ V, 212-214:
1 «Ո՜վ մարգարե, հոգիս…» Համլետի բառերն են հոր ուրվականի հետ խոսելիս (տե՛ս Շեքսպիր, Համլետ, 1894, արարված առաջին, տեսարան հինգերորդ, էջ 46)։
2 Վանքի եկեղեցին գտնվում էր Թիֆլիսի Большая ванкская փողոցում, այնտեղ էր տեղավորված հայոց հոգևոր առաջնորդարանը, կոնսիստորիան, որտեղ գրանցվում էին ծնունդ, ամուսնություն, մահ։ Այժմ Վանքը գոյություն չունի, դրա տեղում կառուցված է զպրոց, իսկ փողոցը չկա։ Պահպանվում է եկեղեցու միայն զանգակատունը։
