Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 10.djvu/652

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

կաւոարման հեա։ էներգետիկական օբ– յեկտների կառուցմանը նախորդեցին ջեր– մատեխնիկային վերաբերող մի շարք տե– սական և կիրաոական աշխատանքներ (Մ․ Վուկալովիչ, Ի․ Նովիկով)։ 20-ական թթ․ ստեղծվել է ջերմային մոդելավորման տեսությունը (Մ․ Կիրպիչով)։ Ջերմաէներգետիկայի զարգացումը հանգեցրեց խցավոր հնոցների ստեղծմա– նը, որոնք ծառայում էին նախկինում ոչ պիտանի փոշենման վառելիքի, գորշածխի, քարածխի այրման համար։ Արժեքավոր ուսումնասիրություններ են կատարվել խողովակափնջերի ջերմափոխանակու– թյան և հիդրավլիկական դիմադրության ասպարեզում։ Դիտարկվել են նաև ճառա– գայթային ջերմափոխանակության հար– ցերը։ 40-ական թթ․ սովետական ջերմատեխ– նիկայի զարգացմանը բնորոշ էր գեր– բարձր պարամետրերով գոլորշու ստաց– ման և օգտագործման հարցերի ուսումնա– սիրությունը։ 1951-ին աշխատանքներ են ծավալվել էներգիայի մոլեկուլային փո– խանցման և ջերմա– ու զանգվածափոխա– նակության պրոցեսների հետազոտության ասպարեզում։ 50-ական թթ․ առաջընթաց է ապրել էներգամեքենաշինությունը։ 60–70-ական թթ․ սկսվել է խոշոր էներ– գաբլոկների (միավոր հզորությունը՝ 500 և 800 Մ վա) յուրացումը4 4–6 Գվա գումա– րային հզորությամբ ջերմաէլեկտրակա– յանների համար։ ՍՍՀՄ–ի վառելիքային հաշվեկշռում գա– զի տոկոսի ավելացման և դրա բարձր արդ– յունավետության շնորհիվ նպատակա– հարմար է դարձել ջերմաէներգետիկայում գազատուրբինային տեղակայանքների օգտագործումը։ Առավել շահավետ են շո– գեգա զային տեղակայանքները, որոնց կառուցման աշխատանքները սկսվել են 1945–47-ին։ ՄՍՀՄ–ում մեծ զարգացում է ստացել ջերմաֆիկացումը։ ^ելիոէննրզնտիկա ^ երկրաջէտրմա Jjlll Էներգետիկա։ Միջուկային Էներգետիկա։ ՄՍՀՄ–ում հելիոէներգետիկայի խնդիր– ների ուսումնասիրությունն սկսվել է 1926-ից։ Սովետական գիտնականները ստեղծել են հելիոտեղակայանքներ՝ ջրի և օդի տաքացման, ջրի աղազերծման և այլ նպատակների համար։ Մշակվում U կառուցվում են շենքերի ջերմա– U սառնա– մատակարարման համակարգեր՝ արևա– յին ճառագայթման էներգիայի օգտա– գործմամբ։ Կարևոր նշանակություն կու– նենա Ղրիմում կառուցվող 5 Մ վա հզորու– թյամբ արևային էլեկտրակայանը։ ՍՍՀՄ–ում առաջին՝ 3,5 Մվա հզորությամ՛բ երկրաջերմային էլեկտրակայանը գոր– ծարկվել է 1966-ին, որի հզորությունը նախատեսվում է 80-ական թթ․ հասցնել մինչև 25 Մվա։ Հողմաէներգեսփկա։ 20-ական թթ․ սկզբին Ն․ ժուկովսկին մշակել է արագ– ընթաց հողմաշարժիչի տեսությունը։ Սո– վետական գիտնականներն ու ինժեներ– ները ստեղծել են հողմաէներգետիկական ագրեգատների և հողմաէլեկտրակայան– ների՝ մինչև 100 կվա հզորությամբ կա– տարյալ կոնստրուկցիաներ։ Հողմաէներ– գետիկայի զարգացման գործում մեծ ավանդ ունեն Ն․ Կրասովսկին, Դ․ Սաբի– նինը, Ե․ Ֆատեևը և ուրիշներ։ էներգետիկական գիտության զարգաց– մանը և կատարելագործմանը էապես նը– պաստում է ՏՓԽ–ի անդամ երկրների լայն համագործակցությունը էներգետիկայի ասպարեզում, ինչպես նաև սովետական մասնագետների ակտիվ մասնակցությու– նը Համաշխարհային էներգետիկական կոնգրեսի գործունեությանը։ Միջուկային էներգետիկա։ Աշխարհում առաջին ատոմային էլեկտրակայանը (ԱԷԿ), 5 Մվա հզորությամբ, շահագործ– ման է հանձնվել 1954-ին, Օբնինսկում (Կալուգայի մարզ)։ ԱԷԿ–ների ստեղծման աշխատանքները գլխավորել է Ի․ Կուրչա– տովը։ 1954-ից մինչև 60-ական թթ․ վերջն ընկած ժամանակաշրջանում կառուցվել ու գործարկվել են ոչ մեծ հզորության առանձին փորձաարտադրական ԱԷԿ–ներ։ Խոշորամասշտաբ միջուկային էներգետի– կական արտադրության խնդիրներին առա– վել համապատասխանում են կանալային տիպի ուրան–գրաֆիտային ռեակտորը և ջրա–ջրային էներգետիկական ռեակտորը (ԶՋԷՌ)։ Կուտակած փորձը հնարավորու– թյուն է տվել 70-ական թթ․ սկզբին ձեռ– նամուխ լինել արդ․ էներգաբլոկների ըս– տեղծմանը։ 1971–75-ին ՆովովորոնեԺս– կի ԱԷԿ–ի 3-րդ և 4-րդ էներգաբլոկներում շարք են մտել ՋԶԷՌ տիպի 440 Մվա հզո– րության ռեակտորները։ 1976-ին գործարկ– վել է Հայկական ատոմակայանի առաջին հերթի առաջին բլոկը, իսկ 1979-ին՝ երկ– րորդ բլոկը՝ 815 Մվա ընդհանուր հզորու– թյամբ։ Լենինգրադի Վ․ Ի․ Լենինի անվ․ ԱԷԿ–ի հզորությունը 4-րդ էներգաբլոկի գործարկումից հետո (1981) հասել է 4 Գվա–ի։ էներգետիկայի զարգացման պլաններով նախատեսվում է շարունակել ԱԷԿ–ների կառուցումը գլխավորապես ՍՍՀՄ եվրոպ․ տարածքում։ Միջուկային ՜ էներգետիկայի զարգացման կարևոր ուղ– ղություններից մեկը ուրանի և թորիումի բնական պաշարների առավել ռացիոնալ օգտագործման հնարավորությունների իրականացումն է։ Այս խնդիրը հնարավոր է լուծել արագ նեյտրոններով աշխատող ռեակտորների կառուցումով։ 1986–90-ին նախատեսվում է ներկայումս գործող այդ– պիսի ռեակտորների (Շևչենկոյի, Բելո– յարսկիի ԱԷԿ–ներ) թիվն ավելացնել։ ՍՍՀՄ–ում կարևոր նշանակություն է տըր– վում նաև միջուկային էներգիան արդ․, տեխ․ և ժողովրդատնտեսական այլ նպա– տակներով օգտագործելու խնդիրներին։ ՄՄՀՄ ջերմաֆիկացման խնդիրների լուծ– ման համար մշակվել է ջերմամատակա– րարման ատոմային կայանի (ՋԱԿ) նա– խագիծ։ Առաջին երկու փորձնական ԶԱԿ–երը կառուցվել են (1980) Դորկիում և Վորոնեժում։ ՍՍՀՄ–ում միջուկային էներգիան հա– ջողությամբ օգտագործվում է նավատոր– մում։ 1959-ին կառուցվել է աշխարհում առաջին «Լենին» ատոմային սառցահատը (32,4 Մվա)։ 1975-ին շահագործվել է «Արկտիկա» (1982-ից՝ «Լեոնիդ Բրեժնև») սառցահատը (55,2 Մվա), 1977-ին՝ «Սի– բիրը» (55,2 Մվա)։ Միջուկային էներգիան մուտք է գործել նաև տիեզերական հետա– զոտությունների բնագավառը։ Հոսանքի Լենինգրադի ատոմակայանի կառավարման պուլտը Հայկական ատոմակայան ռադիոիզոտոպային ջերմաէլեկտրական գեներատորներն անխափան աշխատել են «Լուսնագնաց–1» և «Լուսնագնաց–2» ապա– րատներում։ Միջուկային էներգետիկայի հիմնական պրոբլեմներով զբաղվում են Ի․ Կուրչա– տովի անվ․ ատոմային էներգիայի ինստ–ը (Մոսկվա), ֆիզիկաէներգետիկական ինստ–ը (Օբնինսկ) և այլ ԴՀԻ–ներ։ էլեկտրատեխնիկա XIX դ․ Ռուսաստանի գիտնականները խոշոր նվաճումներ են ձեռք բերել էլեկ– տրատեխնիկայի բնագավառում։ էլեկ– տրական աղեղի երևույթի հայանագոր– ծումը (Վ․ Պետրով, 1802), էլեկտրամագ– նիսական հեռագրության (Պ․ Շիլինգ, 1832), էլեկտրաշարժիչի (P․ Յակոբի, 1834), շիկացման լամպի (Ա․ Լոդիգին, 1872) և մյուս գյուտերը էապես նպաստել են էլեկտրատեխնիկայի զարգացմանը։ Առանձնահատուկ նշանակություն են ունե– ցել Մ․ Դոլիվո–Դոբրովոլսկու աշխատանք– ները փոփոխական հոսանքի եռաֆազ շղթաների վերաբերյալ (1888–91)։ 1911-ին Մ․ Շատելենը Պետերբուրգի պո– լիտեխնիկական ինստ–ին կից կազմա– կերպել է բարձր լարումների լաբորատո– րիա, որտեղ էլեկտրահաղորդման գծերի (ԷՀԴ) ստեղծման ու փորձարկման աշ– խատանքներ են տարվել։ էլեկտրատեխ– նիկայի տեսական հիմունքների մշակման և մասնագետների պատրաստման գոր– ծում մեծ ավանդ են ներդրել Վ․ Միտկևի– չը, Ա․ Ալեքսանդրովը, Ցա․ Ֆրենկելը և ուրիշներ։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը (1917) լայն հնարավորություններ է ստեղ– ծել էլեկտրատեխնիկայի զարգացման համար։ 1921-ին Վ․ Ի․ Լենինի նախաձեռ– նությամբ Մոսկվայում հիմնպդրվել է Պետ․ փորձարարական էլեկտրացեխ, ինստ․, որը 1927-ին վերանվանվել է Վ․ Ի․ Լենինի