րի, հեռուստաչափման ծառայությունների ստեղծում, ուղեծրակայանների կազմա– կերպում ու սպասարկում), բժշկակենսա– բանական (կենսաաւցահովման համա– կարգերի ստեղծում, մարդկային օրգա– նիզմում գերբեռնվածության, անկշռու– թյան, ճառագայթման հետ կապված բա– ցասական երևույթների չեզոքացում ևն), տիեզերական տարածության հետազոտու– թյուններ, մոլորակների օգտագործման հարցերի միջազգային իրավական կար– գավորում (տես Տիեզերական իրավունք)։ ժամանակակից Տ–յան տեսական հիմքերն են կոսմոգոնիան, կոսմոչոգիան, երկնա– յին մեխանիկան (ի տարբերություն դա– սական երկնային մեխանիկայի՝ նոր ուղ– ղությունը կոչվում է ասաղադինամիկա), տիեզերքի քիմիան և ֆիզիկան, էներգե– տիկան, նյութագիտությունը ևն։ Տիեզերական տարածությունում թռիչք– ների հնարավորության տեսական հիմ– նավորումն առաջինը տվել է Կ․ է․ Ցիոչ– կովսկին, XIX դ․ վերջին։ «Ռեակտիվ սար– քերով համաշխարհային տարածքների հետազոտությունը» աշխատության մեջ նա ցույց է տվել տիեզերական թռիչքների տեխ․ իրականացման ռեալությունը և տվել Տ–յան մի շարք պրոբլեմների սկըզ– բունքային լուծումը։ Տ–յան և ռեակտիվ շարժման տեսության հարցերին էին նվիր– ված նաև Ն․ Ե․ ժուկովսկու (1882-ից), Ի․ Վ․ Մեշչերսկու (1897-ից), Ցու․ Վ․ Կոնդ– րատյուկի (1919–29-ին), Ֆ․ Ա․ Ցանդերի (1924–32-ին), Ն․ Ա․ Ռինինի (1928– 1932-ին) և ուրիշ ռուս և սովետական գիտնականների, ինչպես նաև արտասահ– մանյան գիտնականներ՝ ֆրանսիացի Ռ․ Էնո–Պելտրիի, ամերիկացի Ռ․ Գոդար– դի, Հ․ Օբերւոի աշխատանքները։ XX դ․ 20-ական թթ․ հիմնադրվեցին Տ–յան առա– ջին ընկերությունները ՍՍՀՄ–ում (1924), Ավստրիայում (1926), Գերմանիայում (1927), ԱՄՆ–ում (1933), Մեծ Բրիտանիա– յում (1933)։ ՍՍՀՄ–ում հրթիռային տեխ– նիկայի բնագավառի աշխատանքներն սկսվել են 1921-ին, Գազադինամիկայի լաբորատորիայում։ 1928-ից, Ն․ Ի․ Տիխո– միրովի ղեկավարությամբ կատարվել են անծուխ, երկարատև այրվող վառոդով աշխատող հրթիռի թռիչքի Փորձարկում– ներ, իսկ 1929-ից Վ․ Պ․ Գլուշկոյի ղեկավա– րությամբ սկսվել են էյեկտրական հրթի– ռային շարժիչներով և հեղուկա–հրթիռա– յին շարժիչներով (ՀՀՇ) հրթիռների ստեղծման աշխատանքները։ 1932-ին Մոսկվայում ստեղծվել է Ռեակտիվ շարժ ու մ ն ուսումնասիրող խ ու մ բ, որը Ս․ Պ․ Կորոչյովի ղեկավա– րությամբ իրականացրել է Մ․ Կ․ Տիխոն– րավովի և Ցանդերի կոնստրուկցիաների հիբրիդային և հեղուկային հրթռների առաջին գործարկումները։ 1933-ի վերջե– րին Մոսկվայում, Գազադինամիկայի լա– բորատորիայի և Ռեակտիվ շարժումն ուսումնասիրող խմբի միավորմամբ ըս– տեղծվել է Ռեակտիվ գիտահե– տազոտական ինստիտուտ։ Գազադինամիկայի լաբոիատորիայից ծնունդ առած Հ և ղ ու կ ա–հ ր թ ի ռ ա– յին շարժիչների մշակման փորձակոնստրուկտորական բյուրոն այլ փորձակոնստրուկտորական բյուրոների, ինստ–ների և գործարանների հետ հա– մատեղ ապահովեց ՍՍՀՄ–ում հրթիռա– յին և տիեզերական տեխնիկայի հետագա զարգացումը։ ԱՄՆ–ում ՀՀՇ–ի փորձարարական աշ– խատանքներն սկսել է Գոդարդը, 1921-ին, իսկ հեղուկային շարժիչների գործար– կումները կատարվել են 1926-ից։ Գերմա– նիայում այդ դասի շարժիչների ստեն– դային փորձարկումները սկսել է Օբերտը, 1929-ին, իսկ թռիչքային փորձարկումնե– րը՝ Ցո․ Վինկլերը, 1931-ին։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում (1939– 1945) Գերմանիան օգտագործել է թռիչքի 250–300 կմ հեռահարության հեղուկային հրթիռներ։ Նոր զենքի պոտենցիալ հնա– րավորությունները պատերազմից հետո շատ երկրներում խթանեցին հրթիռային տեխնիկայի գծով աշխատանքների արա– գացումը, որի հետևանքով ստեղծվեցին միջմայրցամաքային և այլ բալիստիկ հըր– թիռներ։ Այդ աշխատանքներն անուղղա– կիորեն նպաստեցին Տ–յան անհրաժեշտ տեխ․ հիմքի ստեղծմանը։ Տիեզերական դարաշրջա– ն ի սկիզբը 1957-ի հոկտ․ 4-ն է՝ ՍՍՀՄ–ում, աշխարհում առաջին Երկրի արհեստական արբանյակի (ԵԱԱ) արձակման տարեթի– վը։ Երկրորդ կարևորագույն տարեթիվը 1961-ի ապրիլի 12-ն է՝ <Վոսաոկ> տիեզե– րանավով մարդու՝ 8ու․ Ա․ Գագարինի առաջին տիեզերական թռիչքի օրը։ Տ–յան երրորդ պատմական իրադարձությունը՝ 1969-ի հուլիսի 16–24-ին Ն․ Արմսթրոն– գի, է․ Օչդրինի և Մ․ Քոչինզի իրականաց– րած առաջին լուսնային գիտարշավն է և Արմսթրոնգի՝ առաջինը Լուսնի մա– կերևույթին ոտք դնելը։ <Վոսխող> բազ– մատեղանոց տիեզերանավերով կատար– ված վւորձերն ու հետազոտությունները, մարդու բաց տիեզերք դուրս գալը, <Սո– յուզ>, <Աւցոււոն> սերիաների տիեզերա– նավերի թռիչքները հիմք նախապատրաս– տեցին տևականորեն գործող բնակելի ուղեծրակայանների (<Սաւյուա>, <Սքայ– 1աբ>) ստեղծման համար։ Բեռները և սարքավորումներն ուղեծրակայան են հասցվել բեռնափոխադրական (<Պրո– գրես>) և գիտահետազոտական (<Կոս– մոս>) տիեզերանավերով։ Տ–յան հետա– գա զարգացման համար կարևոր էին տիե– զերքում եռակցման, մոնտաժման, ծած– կապատման և այլ աշխատանքների իրա– կանացումը։ Տ–յան կարևորագույն իրա– դարձություններից են բազմակի օգտա– գործման օդաչուավոր ամերիկյան <Սփեյս Շաթւ> սերիայի տիեզերանավերի ստեղ– ծումն ու արձակումը, ինչպես նաև սովե– տական տիեզերագնացների 237-օրյա տիեզերական թռիչքը (1984-ին)։ Կրող հրթիռներ և տիեզերական ապա– րատներ ստեղծվել և կիրառվում են մի շարք երկրներում․ ՍՍՀՄ–ում (1957-ից), ԱՄՆ–ում (1958-ից), Ֆրանսիայում (1965- ից), ճապոնիայում և ՉԺՀ–ում (1970- ից), Մեծ Բրիտանիայում*( 1971-ից), Հընդ– կաստանում (1980-ից)։ Տիեզերական համալիրների ստեղծումը բարդ գիտատեխնիկական պրոբլեմ է։ Կրող մեծ հրթիռներն ունեն մինչև 3000 տ ստարտային զանգված, 100 t/–ից ավելի երկարություն։ Վառելիքի անհրաժեշտ պաշարներ (հրթիռի ամբողջ զանգվածի 90%) տեղավորելու համար հրթիռների կոնստրուկցիան պետք է լինի արտակարգ թեթև, որը ձեռք է բերվում ռացիոնալ կոնստրուկտիվ լուծումներով և ամրու– թյան ու կարծրության պաշարների նկատ– մամբ պահանջների բանական փոքրացու– մով։ Թռիչքի ընթացքում, վառելիքի ծախս– մանը զուգընթաց, կրող հրթիռի որոշակի մասեր դառնում են ավելորդ և դրանց հետագա թափառքը պահանջում է վառե– լիքի անիմաստ ծախս, ուստի առավել նպատակահարմար է ստեղծել կրող հըր– թիռների բազմաստիճան (սովորաբար 2–4) կոնստրուկցիաներ, հրթիռի աստի– ճանները անջատվում են հաջորդաբար՝ վառելիքի ծախսմանը զուգընթաց։ Սո– վորաբար կիրառվում են հեղուկահրթի– ռային և կարծր վառելիքով աշխատող շարժիչներ։ Հեռանկարային է միջուկա– յին էներգիայով աշխատող շարժիչների ստեղծումը։ Կրող հրթիռների շարժիչային տեղակայանքների հզորությունը հասնում է տասնյակ Դփ/ւ–ի։ Դրանք, որպես կա– նոն, բաղկացած են մի քանի շարժիչնե– րից, որոնց աշխատանքի համաժամանա– կացումը իրականացվում է կառավարման համակարգի միջոցով։ Շարժման կառա– վարման համակարգերը սովորաբար ինք– նավար են, այսինքն՝ աշխատում են առանց երկրային կետերի միջամտության։ Գոր– ծարկման համար կրող հրթիռի պատ– րաստ լինելը ստուգում են տիեզերակայա– նի մոնտաժափորձարկման մասնաշեն– քի տեխ․ դիրքում, այնուհետև այն տեղա– փոխվում է մեկնարկային հրապարակ, որտեղ տեղակայվում է գործարկման հա– մակարգի վրա, ենթարկվում նախամեկ– նարկային փորձարկումների, լցավորվում վառելիքով։ ՏԹԱ–ի ուղեծիր դուրս բերե– լու ավարտն առաջին տիեզերա– կան արագ ու թյան (տես Տիեզե– րական արագություններ) գերազանցումն է՝ ԵԱԱ–ների համար, և երկրորդ տիեզերական արագ ու թյան հասնելը՝ դեպի Լուսին, Մարս կամ Վե– ներա թռչող ՏԹԱ–ների համար (դեպի առավել հեռու մոլորակներ կամ Արեգակ կատարվող թռիչքների համար անհրա– ժեշտ է զարգացնել երկրորդ տիեզերական արագությանը գերազանցող արագու– թյուն)։ Կրող հրթիռից անջատվելուց հետո ՏԹԱ իր թռիչքը շարունակում է գլխավո– րապես իներցիայով՝ համաձայն երկնա– յին մեխանիկայի օրենքների։ Ուղեծիր դուրս բերվող ՏԹԱ–ները կարելի է բա– ժանել 2 խմբի, երկրաշուրջ ուղեծիր (ԵԱԱ–ներ) և դեպի հեռավոր տիեզերք (Լուսին կամ մոլորակներ) դուրս բերվող։ Այդ ապարատները կարող են ունենաւ առավել կամ պակաս հզոր հրթիռային աստիճաններ, եթե նախատեսվում է, նշա– նակված մոլորակին մոտենալիս, անհրա– ժեշտության դեպքում մոլորակի արհես– տական արբանյակի ուղեծիր դուրս գա– լիս, մթնոլորտ չունեցող մոլորակի վրա փափուկ վայրէջք կատարելիս, այնտեղից մեկնարկ վերցնելիս և Երկիր վերադառ– նալիս զգալիորեն փոխել թռիչքի արա– գությունը։ ՏԹԱ–ները պետք է օժտված լինեն տիեզերական տարածության պայ– մաններում երկարատև գործելու հատկու–
