կան պատկերացումների վերանայման մի տում (միջնադարյան Ֆ–ի և Կարելիայի կապերը Ռուսիայի հետ, Հոկտեմբերյան սոցիալիստ, մեծ հեղափոխության նշա նակությունը Ֆ–ի անկախության համար և այլ հարցեր)։ Ֆ–ի պատմագիտության հիմն, կենտ րոններն են Հելսինկիի, Տուրկուի համալ սարանների համապատասխան ամբիոն ները, Ֆ–ի ԴԱ, Ֆ–ի պետ․ արխիվը են։ Լույս են տեսնում պէստմագիտ․ հրատա րակություններ։
3․ Գիտական հիմնարկները
Գիտության բնագավառում պետ․ քա
ղաքականության հիմունքները մշակում
են գիտ․ խորհուրդը և Ֆինլանդիայի
ակադեմիպն (հանդես են գալիս որպես
կառավարությանը կից խորհրդակցական
մարմիննեւ|)։ Պետ․ ԳՀ աշխատանքների
կոորդինացմանը, պլանավորմանն ու ֆի
նանսավորմանը մասնակցում են մինիստ
րություններ (պաշտպանության, առևտ
րի և արդյունաբերության, գյուղատնտ․,
կրթության) և հատուկ հանձնաժողովներ
(ատոմային Էներգիայի, պաշտպանական
հետազոտությունների ևն), որոնք տնօրի
նում են ճյուղային ԳՀԻ–ների աշխատանք
ները։ Մասնավոր սեկտորը աոանձին
ծրագրեր համաձայնեցնում է համազգա
յին պլաններին։ 1975-ին Ֆ–ում գործեք է շուրջ 400 ԳՀ հաստատություն և ընկերու
թյուն։ 70-ական թթ․ կար մոտ 330 հզ․
գիտ․ և ինժեներատեխ․ աշխատող, այդ
թվում4 շուրջ 90 հզ․ գիտնական և ինժե–
ներ։ ԳՀ և փորձարարակոնստրուկտորա–
կան աշխատանքների ոլորտում մշտապես
զբաղված են 10,2 հզ․ գիտ․ և ինժեներա–
տեխ․ աշխատող։Պետությանն են ենթարկ
վում 40-ից ավելի ԳՀԻ և արդ․ ձեռնարկու
թյունների մի շարք լաբորատորիաներ,
որոնցում 70-ական թթ․ զբաղված էր 2,5 հզ․
գիտ․ և ինժեներատեխ․ աշխատող։ K՝n-
շորագայններից են Տեխ․ հետազոտու
թյունների կենտրոնը (հիմն, է 1942-ին,
պետության և մասնավոր արդ․ ֆիրմա
ների պատվերներով պայմանագրային
հետազոտություններ է կատարում փայ
տամշակման, մետալուրգիայի, Էլեկտրա
տեխնիկայի և այլ բնագավառներում),
Գյուղատնտ․ ԳՀ կենտրոնը (1898, միա
վորում է 7 ԳՀԻ և 19 Փորձակայան), ֆին,
օդերևութաբանական ինստ–ը (1838),
պաշտպանության մինիստրության ԳՀ
կենտրոնը և ուրիշներ։
1973-ին ԳՀԻ–ներում և բուհական լա
բորատորիաներում (ավելի քան 50) աշ
խատող բարձր որակավորում ունեցող
3 հզ․ մասնագետների 60%-ը զբաղված է ֆունդամենտալ, 30%–ը՝ կիրառական հե
տազոտություններով, 10%-ը՝ տեխ․ մշա
կումներով։ Մասնավոր ԳՀ կենտրոննե
րում կան «անկախ» բաժնետիրական
ԳՀԻ–ներ, ինչպես նաև արդ․ և առևտր․
խոշոր ձեռնարկությունների ԳՀԻ–ներ ն․
լաբորատորիաներ, որոնք ֆինանսավոր
վում են մասնավոր և հասարակական ֆոն
դերով։ Մասնավոր են նաև գիտ․ ընկերու
թյունները (130՝ 1975-ին) և 3 ակադեմիա՝
Գիտությունների և գրականության (1908),
Տեխ․ գիտությունների (1957) ֆին․ ակա
դեմիաները և Տեխ․ գիտությունների շվեդ,
ակադեմիան Ֆ–ում (1921)։
Գիտատեխ․ ինֆորմացիայի համակար
գում են պետ․ և մասնավոր մի շարք մաս
նագիտացված ծառայություններ, որոնց
գործունեությունը կոորդինացնում է Փաս
տաթղթերի ֆին․ ասոցիացիան։
ԳՀ և փորձարարական–կոնստրուկտո–
րական աշխատանքները ֆինանսավոր
վում են պետության (գրեթե բոլոր ֆուն
դամենտալ հետազոտությունները, այդ
թվում՝ բուհերի ԳՀ ու Փորձարարակոն–
ստրուկտորական աշխատանքների և հա
մազգային նշանակություն ունեցող կիրա
ռական ԳՀ ծրագրերի մեծ մասը), մսանա
վոր և տեղական ու արտասահմանյան
բարեգործական ֆոնդերով։ Ֆ․ ավելի
քան 50 միջազգային գիտ․ կազմակերպու
թյունների անդամ Է, գիտ․ սերտ կապերի
մեջ է աշխարհի շատ երկրների, այդ թը–
վում ՄՄՀՄ–ի հետ։ Նրա գիտնականներն
ու գիտ․ կազմակերպությունները միջազ
գային մի շարք ԳՀ ծրագրերի ակտիվ մաս
նակիցներ են։
XII, Մամուլը, ռադիոհաղորդումները,
հեռուստատեսությունը
Հելսինկիում հրատարակվում են․ «Հել–
սինգին սանոմէստ» («Helsingin Sanomat»,
1889-ից), «Ուուսի Մուոմի» («Uusi Suomi»,
1847-ից, երեկոյան հավելվածով), «Հու–
վուդստադսբլադետ» («Hufvudstadsbla-
det», 1864-ից, շվեդ․, կիրակնօրյա հավել
վածով), «Կէսնսան ուուտիսետ» («Kansan
Uutiset», 1957-ից, Ֆինլանդիայի ժողո–
վըրդի դեմոկրատ, միության և ՖԿԿ
կենտր․ օրգան, կիրակնօրյա հավելվա
ծով) օրաթերթերը, «Մուոմենմաա» («Տսօ–
menmaa», 1909-ից, շաբաթը 5 անգամ),
«Տիեդոնանւոայա» («Tiedonantaja»,
1923-ից, շաբաթը 4 անգամ, ՖԿԿ մի քանի
օկրուգային կազմակերպությունների օր
գան), «Финляндия сегодня» (1982-ից,
ամսագիր, արտաքին գործերի մինիստրու
թյան և տուրիզմի զարգացման կենտրոնի
հրատարակություն) և այլ պարբերական
ներ, Տամպերում՝ «Ամուլեհւոի» («Aamu-
lehfi», 1881-ից) օրաթերթը։ Ռադիոհաղոր
դումները (1926-ից, ֆինն․, շվեդ․, անգլ․)
և հեռուստատեսությունը (1956-ից) պատ
կանում են պետ․ ծառայությանը։ Հեռա
գրական գործակալությունը՝ ֆին․ հե
ռագրական բյուրոն, թերթերի, ռադիոյի
և հեռուստատեսության բաժնետիրական
ընկերությունը, գործում է 1887-ից, Հել–
սինկիում։
XIII․ Գրականությունը
Ֆ–ի գրկ․ զարգանում է ֆինն–ովև շվեդ
ով։ Գրկ–յան վրա մեծ ազդեցություն Է
թողել բանահյուսությունը։ Ֆինն, առա
ջին տպագիր գրքերը՝ «Այբբենարան»
(1542), Նոր կտակարանի (1548), Մաղ–
մոսարանի (1551) թարգմանությունը, հրա–
տարակել է Մ․ Ագրիկոլան։ Մինչև XIX դ․
սկհԳԲՕ ֆի^ն․ տպագրվել են մեծ մասամբ
եկեղեց․ գրքեր։ Հանուն ազգ․ վերածննդի
ծավալված շարժման (սկսվել է XVIII դ․)
մասնակիցները (վաղ ներկայացուցիչն է Տ․ Ցուսլենիուսը, 1676–1752) փորձեցին
ստեղծել ֆինն–ի քերականություն, բա
ռարաններ, նկարագրել ֆինների պատ
մությունն ու սովորույթները։ XVIII դ․
2-րդ կեսին այդ շարժումը մերձեցավ գի–
տաքննադատական մտքին, որն իր սո–
ցիալ․ ուղղվածությամբ հակաֆէադ․ էր*․
■Հ․ Պորտանի (1739–1804) մասնակցու
թյամբ 1770-ին ստեղծվեց «Ավրորա» լու
սավորական ընկերությունը, սկսեցին
հրաոարակվել ֆինն, առաջին թերթերը։
XIX ), 1-ին կեսին գրկ․ զարգացել է հիմ–
նակսնում լուսավորության նշանաբանով
[6UI․ Ցուտեյնի (1781 – 1855), Կ․ Գոտլունդ
(179( –1875)]; Շվեդերենով գրկ–յան մեջ
առաջացել է ռոմանտիկ, ուղղությունը
(Ա․ Ի․ Արվիդսոն)։ Ռոմանտիկները հրա–
տար սկում էին «Մնեմոսինե» («Mnemosy
ne», 1819–23) հանդեսը։ 1831-ին հիմնա
դրված «Ֆիննական գրական ընկերու
թյան» (այժմ էլ գործում Է) նպատակն է նպէս ւտել բանահյուսության հավաքմա
նը, գեղարվեստ, ստեղծագործություննե
րի հրատարակմանը, պարբերական մա
մուլի զարգացմանը։ Բանագետ Է․ Լյոն–
րոտը (1802–84)՝ «Մեհիլայնեն» («Meh&
laineb», 1836–37,1839–40) ֆինն, աոա
ջին գրական հանդեսի հրատարակիչը,
1835-ին տպագրեց «Կալևալա» (ընդլայն
ված խմբագրույթը՝ 1849) ժող․ Էպոսը,
որը էոասնամյակներ շարունակ գրողների
ստեղծագործությունը սնուցեց թեմաներով
ու կերպարներով։ Ֆինն, մշակույթի պատ
մության մեջ նշանակալի դեր են խաղա
ցել նաև բանաստեղծ Ցո․ Ռունեբերգը
(1804–77), Փիլիսովւա, հրապարակախոս
և քննադատ Յո․ Մնելմանը (1806–81)։
50-ական թթ․ վերջին –70-ական թթ,
սկզբին Ֆ–ում անցկացվեցին սոցիալ–տնտ․
և մշակութային ռեֆորմներ։ Ընդարձակ
վեց ֆինն, լեզվի օգտագործման ոլորտը,
երևան եկան նոր թերթեր ու հանդեսներ։
Ազգ․ դրամատուրգիայի ն վեպի հիմնա
դիր Ա․ Կիվիի (1834–72) ստեղծագործու
թյունում դրսևորվեցին ռեալիստ, միտում
ներ։ Այդ տարիների գրական նշանակալի
իրադարձություններից էին նաև շվեդե
րենով գրող Ց․ Տոպելիուսի (1818–98)
պատմավեպերը և Ցոլ․ Վեկսելի (1838–
1907) պոեզիան ու դրամաները։
XX դ․ սկզբին ֆինն, հասարակության
մեջ տեղի ունեցան սոցիալ․ խոր տեղա
շարժեր, որոնք ազդեցին տարբեր գրա
կան ուղղությունների ձևավորման վրա։
Դեռևս XIX դ․ վերջին աոաչացած նեոռո
մանտիզմը ներկայացնում են խոշորա–
գույն ֆինն, քնարերգու Է․ Լեյնոն (1878–
1926), ինչպես նաև Ցո․ Լինանկոսկին
(1869–1913), Լ․ Օներվան (1882–1972),
Վ․ Կիլպին (1874–1939)։ 20-ական թթ․
առաջացավ Էքսպրեսիոնիզմը, որին* հա
րեցին Է․ Մյոդերգրանը, Է․ Դիկտունիուսը
(1896–1961) և ուրիշներ։ Այսպես կոչված
բոցակիրների կամ ջահակիրների խում
բը, որը մոտ էր Էքսպրեսիոնիզմին, ար
տացոլեց հեղափոխության պարտությու
նից հետո ստեղծագործ մտավորականու
թյան նոր սերնդի մոլորությունն ու մշու
շապատ պատրանքները։ Նրա ձախ թևը
դիմեհ հասարակական խնդիրներին
(Կ․ Վալի, 1901–44, պոեզիան, Պ․ Հաան–
պյայայի, 1905–55, վիպակները, 30-ական
թթ․)։ Ընդդեմ 30-ական թթ․ ակտիվացած
ֆաշիստ, տարրերի՝ առաջադեմ գրողնե
րը միավորվեցին «Կիյլէս» խմբում՝ Ա․ Տուր–
աիաէնեն (ծն․ 1904), Էլվի Միներվո (ծն․
1912) և ուրիշներ։ XX դ․ աոաջին երեք
տասնամյակում համաշխարհային հռչակ
ստացավ բնագիտության ֆինն, (կամ
