միջուկային ռեակցիաների օգնությամբ։ Տ․ տ–ից շատերը (Z⩽103) ակտինիդներ են։ Առաջին Տ․ տ․ սինթեզվել են XX դ․ 40-ական թթ․ (է․ Մակմիլան, Գ․ Սիբորգ և աշխատակիցներ, Բերկլի, ԱՄՆ)՝ ուրանե թիրախը նեյտրոններով ռմբակոծելով։ № 101 – 105 տարրերն ստացվել են լիցքավորված մասնիկների արագացուցիչներում (Դուբնա, ԱԱՀՄ, Բերկլի, ԱՄՆ)։ Ավելի ծանր Տ․ տ–ի (№ 106) սինթեզի համար օգտագործվում են արագացված ծանր իոններ։ Միջուկային հետազոտությունների միացյալ ինստ–ում (Դուբնա, ՍՍՀՄ) մշակվել է Տ․ տ–ի ստացման նոր եղանակ,որը հիմնված է միջուկների միացման ռեակցիաների վրա՝ կապարե թիթեղը ռմբակոծում են ծանր իոններով (Ar, Ti, Сг ևն)։ Այդ եղանակով ստացվել են № 100, 104 և 106 տարրերը։ Առաջարկվել է նաև ծանր իոնների ազդեցությամբ միջուկների քայքայման եղանակը (Դ․ Ֆլերով, 1965)։ Համեմատաբար արագ ռադիոակտիվ քայքայման պատճառով երկրի վրա Տ․ տ–ի նշանակալի քանակներ չեն հանդիպում (ամենակայուն տարրի կիսաքայքայման պարբերությունը 108 տարուց փոքր է, իսկ երկրի տարիքը մոտ 5·109 տարի է)։ Երկրակեղևում աննշան քանակներով հանդիպում է Տ․ տ–ից միայն ամենաերկարակյացը՝ 244Pu(T1/2=/8·106 տարի), ուրանի հանքերում` նաև 237Np(T1/2=2,14·106 տարի) և 239Pu(T1/2~2,4·104 տարի) հետքային քանակություններ։ Կարգահամարի մեծացմանը զուգընթաց Տ․ տ–ի կայունությունը խիստ նվազում է (№ 106 տարրի T1/2=1 մվրկ)։ Տեսականորեն կանխատեսվում է, սակայն, 114 պրոտոն և 184 նեյտրոն պարունակող միջուկի մեծ կայունությունը (մոգական միջուկ)։ Ելնելով տեսական այդ կանխագուշակումից՝ ենթադրվում է Z>108 միջուկների գոյությունը երկրակեղևում:
ՏՐԱՆՍՖՈՐՄԱՏՈՐ (< լատ․ transformare – փոխակերպել), էներգիայի կամ օբյեկտների (հարմարանքների) որևէ էական հատկությունների փոխակերպման հարմարանք։ Առավել տարածված են էլեկտրական Տ–ները և հիդրոտրանսֆորմատորները (տես Հիդրոդինամիկական փոխանցում)։ էլեկտրական Տ․ ստատիկ (շարժական մասեր չունեցող) հարմարանք է, որը ծառայում է որոշակի լարման փոփոխական հոսանքը մեկ այլ լարման փոփոխական հոսանքի փոխակերպելու համար։ Բաղկացած է ֆեռոմագնիսական միջուկից, առաջնային փաթույթից և մեկ կամ մի քանի երկրորդային փաթույթներից, որոնք ինդուկտիվորեն կապված են միմյանց հետ (նկ․)։ Տ–ի աշխատանքի հիմքում ընկած է էլեկտրամագնիսական ինդուկցիայի երևույթը։ Եթե առաջնային փաթույթը միացնենք փոփոխական լարման աղբյուրին, ապա միջուկում կառաջանա փոփոխական մագնիսական հոսք։ Փօ հիմնական հոսքը Տ–ի առաջնային և երկրորդային փաթույթներում առաջացնում է էլեկտրաշարժ ուժեր, որոնց գործող արժեքները որոշվում են E1=4,44f·w1Փm,E2=4,44f·w2Փm·Dm-ը հիմնական մագնիսական հոսքի առավելագույն արժեքն է, f-ը՝ հաճախականությունը, W1-ը և w2-ը առաջնային և երկրորդային փաթույթների գալարների թիվը։ E1/E2=w1/w2=K հարաբերությունը կոչվում է Տ–ի տրանսֆորմացիայի գործակից։ Արդ․ տարբեր տեղակայանքներում կիրառվում են հետևյալ տիպի Տ–ներ․ ու ժ ա յ ի ն (էլեկտրաէներգիայի տեղափոխման և բաշխման համար, հատուկ նպատակների համար վառարանային ուղղիչ սարքերում, զոդման տեխնիկայում), ի ն դ ու կ ց ի ո ն կ ա ր գ ա վ ո ր ի չ (բաշխիչ ցանցերում լարումների կարգավորման համար), ա վ տ ո տ ր ա ն ս ֆ ո ր մ ա տ ո ր ն ե ր (ոչ մեծ սահմաններում լարումների կարգավորման համար), չափիչ տրանսֆորմատոր (բաշխիչ հարմարանքներում և փոփոխական հոսանքի բարձր լարման շղթաներում հոսանքի ուժի, լարման, հզորության և էներգիայի անվտանգ չափման համար), փ ո ր ձ ա ր կ մ ա ն (լարման տակ տարբեր փորձարկումներ կատարելու համար)։ Առավել լայնորեն կիրառվում են երկփաթույթ և եռափաթույթ միաֆազ և եռաֆազ Տ–ները։ էլեկտրաէներգետիկայի նպատակների համար հիմնականում կիրառում են եռաֆազ յուղային տրանսֆորմատորներ՝ 10 կվա–ից 1600 Մվա և ավելի հզորությամբ, մինչև 750 կվ և ավելի լարումներով։ Ուժային Տ–ների փաթույթներն ու միջուկներն ընկղմում են միներալային յուղով լցված բաքի մեջ, որի պատերը հովացվում են օդով կամ ջրով։ Ցուղային հովացում չունեցող Տ–ները կոչվում են չոր Տ–ներ։ էլեկտրական Տ․ (բաց միջուկով) առաջին անգամ օգտագործել է Պ․ Ն․ Յաբլոչկովը, 1876-ին՝ էլեկտրական լուսավորման շղթաներում։ Անգլ․ էլեկտրատեխնիկ․ է․ Հոփկինսոնը 1884-ին մշակել է փակ մագնիսական միջուկով միաֆազ Տ․, որն իր կառուցվածքով նման է ժամանակակից Տ–ին։ 1890-ին ռուս էլեկտրատեխնիկ Մ․ Օ․ Դոլիվո–Դոբրովոլսկին ստեղծել է եռաֆազ էլեկտրական Տ․։ Տ–ի հետագա զարգացումն ընթացել է նրա կառուցվածքի կատարելագործման, հզորության և օ․ գ․ գ–ի մեծացման, փաթույթների մեկուսացման լավացման ուղղությամբ։ Վ․ Խաչատրյան էլեկտրական տրանսֆորմատորի պարզագույն սխեմա․ 1. և 2. առաջնային և երկրորդային փաթույթները, 3. միջուկ, Փօ հիմնական մագնիսական հոսքը, Փ1 և Փ2 ցրման հոսքեր, I1 և I2-հոսանքները առաջնային և երկրորդային փաթույթներում, Ս1-առաջնային փաթույթի լարումը, Rբ-բեռնվածքի դիմադրությունը
ՏՐԱՆՍՖՈՐՄԱՏՈՐԱՅԻՆ ԵՆԹԱԿԱՅԱՆ, փոփոխական հոսանքի լարման բարձրացման կամ իջեցման և սպառողների միջև էլեկտրաէներգիայի բաշխման էլեկտրական ենթակայան (տես Ենթակայան էլեկտրական)։ Տ․ ե–ի կազմի մեջ մտնում են տրանսֆորմատորներ (երկ– և եռափաթույթ), ավտոտրանսֆորմատորներ (սովորաբար եռաֆազ), բաշխիչ հարմարանքներ էլեկտրական, ավտոմատ կառավարման ու պաշտպանության հարմարանքներ, ինչպես նաև օժանդակ սարքավորում։ Տարբերում են իջեցնող և բարձրացնող Տ․ ե–ներ։ Ի ջ ե ց ն ո ղ Տ․ ե․ էլեկտրական ցանցի առաջնային լարումը փոխակերպում է ավելի ցածր երկրորդային լարման։ Այն կարող է էլեկտրաէներգիա մատակարարել շրջանին կամ առանձին ձեռնարկություններին, ավաններին ևն (տեղային ենթակայան)։ Բ ա ր ձ ր ա ց ն ո ղ Տ․ ե․ սովորաբար կառուցվում է էլեկտրակայաններին կից և ծառայում գեներատորների արտադրած լարումն ավելի բարձր լարման փոխակերպելու համար։ Ըստ կոնստրուկտիվ կատարման տարբերում են բաց (շենքից դուրս), փակ (շենքի ներսում) և փոխադրովի Տ․ ե–ներ։ Լայնորեն կիրառում են կոմպլեկտային Տ․ ե–ներ (բաց և փակ), որոնցում ամբողջ սարքավորումը զետեղված է մետաղական կարկասներում կամ պահարաններում։
ՏՐԱՆՍՖՈՐՄԱՏՈՐԱՅԻՆ ՊՈՂՊԱՏ, տես էլեկտրատեխնիկական պողպատ։
ՏՐԱՆՍՖՈՐՄԱՑԻԱ գենետիկայում, գենետիկական ինֆորմացիայի հաղորդումը բջիջ՝ մեկուսացված դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթվի (ԴՆԹ, տես Նուկլեինաթթուներ) ներմուծման միջոցով։ Հանգեցնում է տրանսֆորմացված բջջում (տրանսֆորմանտ) և նրա սերունդներում նոր, ԴՆԹ–ի աղբյուր օբյեկտին բնորոշ հատկանիշների առաջացմանը։ Տ–ի երեվույթը հայտնաբերել է անգլ․ գիտնական Ֆ․ Գրիֆիտը (1928)։ 1944-ին Օ․ էյվերին (ԱՄՆ) աշխատակիցների հետ ցույց տվեց, որ Տ․ իրականացնող գործոնը ԴՆԹ–ն է։ Դա առաջին աշխատանքն էր, որն ապացուցեց ԴՆԹ–ի, որպես ժառանգական ինֆորմացիայի, կրողի դերը։ Ընդգրկում է հետևյալ փուլերը՝ ԴՆԹ–ի ֆիքսումը ընդունող բջջի կողմից, ԴՆԹ–ի թափանցումը բջջի ներսը, ԴՆԹ–ի հատվածների միացումը ընդունող բջջի քրոմոսոմին, «մաքուր», տրանսֆորմացված ձևերի առաջացումը։ Օտարածին ԴՆԹ միացնելու ունակ բջիջների թիվը պոպուլյացիայում աննշան է։ Բջիջ թափանցած ԴՆԹ–ի հատվածների միջին չափերը 5·106 դալտոն են։ Տ–ի պրոցեսն օգտագործվում է բակտերիաների գենետիկական վերլուծության ժամանակ։ Տվյալներ կան, որ Տ․ հատուկ է նաև բարձրակարգ օրգանիզմների բջիջներին: Գրկ․ Прозоров А․ А․, Генетическая трансформация у микроорганизмов, М․, 1966; Стент Г․, Молекулярная генетика, пер․ с англ․, гл․ 7, М․, 1974․
ՏՐԱՆՍՖՈՐՄԻԶՄ (< լատ․ transformeге – փոխակերպել), բուս. և կենդան. օրգանիզմների փոփոխության և փոխակերպման վերաբերյալ պատկերացումների համակարգ․ նախորդել է էվոլյուցիոն ուսմունքին։ «Տ> տերմինն օգտագործվում է բնութագրելու համար առավելապես նախադարվինյան էվոլյուցիոնիստ–գիտնա–
