Աղ․ 1 Մթերատու տավարի գլխաքանակը ․ բոլոր կատեգորիայի տնտես ու թյ ուններ ու մ (առ 1-ը հունվարի, հզ․) 1941 1961 1976 1981 1986 Խոշոր եղշերավոր կենդանիներ 598,3 599,1 703,4 770,4 860,8 այդ թվում՝ կովեր 212,4 237,3 271,9 302,8 319,3 Աղ․ 2 Մսի արտադր ու թ յ ու նը (հզ․ ա) և մեկ կովի կաթնատվությանը Հկգ) բոլոր կատեգորիայ ի տնտեսություններում 1970 1975 1980 1984 1985 Միս (տավարի և հորթի սպանդային քաշ) Մեկ կովի կաթնատվությունը 23,4 1230 27,3 1418 37,6 1564 40,3 1611 44,8 1624 դանիների մթերատվության բարելավման գործում մեծ ղեր խաղացին նաև արհես– տական սերմնավորման կիրառումը, տրա– մախաչման և նպատակադրված տոհմային աշխատանքները։ Կոլտնտեսությունների, սովետական և պետ․ այլ տնտեսություն– ների խոշոր եղշերավոր կենդանիների 98% –ը ցեղական է։ Տոհմային հաշվառման (1980-ի) տվյալների համաձայն Արարատ– յան հարթավայրի, Արարատյան գոգավո– րության նախալեռնային ու լեռնային, Սե– վանի ավազանի, Շիրակի, Լոռի–Փամ– բակի, Հս–արլ․ անտառային, Վայքի, Զանգեգուրի գոտիներում պլանային է կովկասյան գորշ տավարի ցեղը (ամբողշ գլխաքանակի 90,8%–ը, ինչպես նաև շվից ցեղի ածանցյալ կոստրոմյան, լեբեդին– յան, գորշ կարպատյան ցեղերը (3,9%), սիմենթալը (1,6%), սեաբղետը (2,8%)։ 1970-ական թթ․ սահմանափակ թվովՀՍՍՀ ներմուծվել են նաև ֆրանս․ և անգլ․ մի շարք մսատու ցեղերի կենդանիներ։ Կաթ– նատու սեաբղետ ցեղը տարածված է կա– թի արտադրության համալիրներում և այն տնտեսություններում, որտեղ արմատա– վորվել է կովերի շուրշտարյա մսուրային պահվածքը։ 1980-ական թթ․ սկսած այդ նախիրների բարելավման համար օգտա– գործվում են նաև հոլշտենյան, մասամբ նաե այրշիրյան ցեղերը։ 1960–85-ին խո– շոր եղշերավոր կենդանիների մթերատ– վության և գլխաքանակի աճը, դրա ցե– ղային կազմի բարելավումն ու կերային բազայի ամրապնդումը հնարավորություն– ներ ստեղծեցին ավելացնելու կաթի ու տավարի մսի արտադրությունը (տես աղ․ 2)։ ՀՍՍՀ բնակլիմայական երկգոտիական բնույթն ազդում է տավարաբուծության Զորավանի խոշոր եղշերավոր կենդանիների և մատղաշի աճեցման ու բտման համալիր (Նաիրիի շրշան) համաչափ զարգացման մակարդակի և միավոր հողատարածությունում մեկ շնչի համար տավարաբուծ․ մթերքների ար– տադրության ծավալի վրա։ Միջին հաշ– վով 11-րդ հնգամյակի տարիներին 100 հա գյուղատնտ․ հողատարածության հաշվով ՀՍՍՀ բոլոր կատեգորիայի տնտեսու– թյուններում արտադրվել է 3,7 ց կաթ և 0,3 ց միս (սպանդային քաշ)։ 1930-ական թթ․ վերջերից սկսեց աճել պետ․ սեկտորի տնտեսություններում տավարաբուծական մթերքների արտադրության ծավալը։ Կա– թի արտադրության ընդհանուր ծավալում կոլտնտեսությունների, սովետական և պետ․ այլ տնտեսությունների բաժինը կազմել է՝ 1940-ին4 29, 1960-ին՝ 62, 1985-ին՝ 70% (մնացածն արտադրվել է բնակչության օժանդակ տնտեսություննե– րում)։ Տավարաբուծ․ մթերքների արտա– դրության ավելացումն ընթացել է մթերատ– վության բարձրացման և կենդանիների գլխաքանակի աճի հաշվին։ 1965–85-ին կոլտնտեսություններում, սովետական և պետ․ այլ տնտեսություններում կովերի գլխաքանակի ավելացման հաշվին կաթի արտադրության աճը կազմել է շուրջ 50%, իսկ կաթնատվության ավելացման հաշ– վին՝ 42%։ Աբովյանի, Ախուրյանի, Ար– տաշատի, Աշտարակի, Կալինինոյի, Հրազդանի, Հոկտեմբերյանի, Շահում– յանի, Նաիրիի և այլ շրջանների մի շարք տնտեսություններում մեկ կովի միջին կաթնատվությունը 3500–5000 կգ է, մսա– ցու տավարի միջին կենդանի զանգվածը՝ 400–500 կգ (1985)։ Միաժամանակ տա– վարաբուծության հետագա զարգացումը, դրա արդյունավետության բարձրացումը կապված են առաջին հերթին բոլոր տըն– տեսություններում կենդանիների մթե– րատվության ավելացման հետ։ ՍՍՀՄ պարենային ծրագրում նախատեսված է կոլտնտեսություններում և սովետական տնտեսություններում միջին հաշվով մեկ կովի կաթնատվությունն ավելացնել 600– 700 կգ, մսացու կենդանիների կենդանի զանգվածը 400–500 կգ պակաս չպետք է լինի։ Անասնապահության ինդուստրացման միջոցառումների իրականացման հետ կապված ՀՍՍՀ–ում ստեղծվում են մեքե– նայացված խոշոր համալիրներ և ապ– րանքային ֆերմաներ։ Դրանցից առավել խոշորները կառուցվել են երեանամերձ շրջաններում։ Տավարաբուծության տոհմային–սելեկ– ցիոն աշխատանքներ կատարվում են մաս– նագիտացված տոհմային համալիրնե– րում, տոհմային աշխատանքի և արհես– տական սերմնավորման պետ․ կայաննե– րում, ՀՍՍՀ անասնապահության և կե– րարտադրման ԴՀԻ–ի, Երեանի անասնա– բուծ․-անասնաբուժ․, գյուղատնտ․ ինստ– ների համապատասխան բաժիններում և ամբիոններում՝ ՀՍՍՀ ագրոարդ․ պետ․ կոմիտեի ղեկավարությամբ։ XI 1-րդ հնգամյակի տարիներին ՀՍՍՀ–ում տավարաբուծության մեջ հիմ– նական տեղաշարժը պետք է կատարվի ինտենսիվացման միջոցով (նախիրի կա– ռուցվածքի բարելավում, մթերատվության ավելացում, արտադրվող մթերքների որա– կի բարձրացում, կերերի և այլ ծախսում– ների կրճատում)։ Իրականացվելու է նաե անասնապահական շենքերի շինարարու– թյան, ֆերմաների մեքենայացման, ար– տադրության նոր տեխնոլոգիաների մշակ– ման և ծավալուն այլ աշխատանքներ՝ ճյուղի շահութաբերությունը բարձրացնե– լու նպատակով։ Վ․ Աբրահամյան, <,․ Խաչատրյան Ոչխարաբուծություն և այծաբուծու– թյուն։ Հայկ․ լեռնաշխարհում ոչխարաբու– ծությամբ մարդն սկսել է զբաղվել դեռես հնագույն ժամաեակներից, և այդտեղ ոչ– խարների ընտելացման ժամանակը հա– մարվում է մոտավորապես մ․ թ․ ա․ IV հազարամյակը։ Դարերի ընթացքում ըն– դարձակվել են ոչխարաբուծության զար– գացման շրջանակները, և արդեն մ․ թ․ ա․ IX դ․ կեսերին Ուրարտուում հայտնի էին նրբագեղմ և կոպտաբուրդ ոչխարի ցեղե– րը։ Հայաստանում, ոչխարաբուծությունը հասնելով զարգացման որոշակի աստի– ճանի, հետագայում, հատկապես հռոմեա– բյուզանդական, պարսկ․ և ապա՝ արաբ, տիրապետության ժամանակաշրջաննե– րում, անկում է ապրում։ X դ․ 2-րդ կեսից բուն Հայաստանում և XI – XIV դդ․ Կի– լիկյան Հայաստանում, ոչխարաբուծու– թյունը հետագա զարգացում է ստանում։ ժող․ երկարատե սելեկցիայի միջոցով Հայաստանի տարբեր շրջաններում ըս– տեղծվում են մթերատու ոչխարի ցեղեր (մազեխ, բալբաս, բոզախ, ղարաբաղ, կարամանյան են)։ Հայաստանից տարբեր երկրներ առաքվել են ոչխարներ, անաս– նապահական արտադրանք, ոչխարի բըր– դից պատրաստված գորգեր, գործվածք– ներ են։ Պարսկ․ և թուրք, տիրապետության շրջանում ոչխարաբուծությունը չափա– զանց հետադիմում է։ Այդ շրջանում ոչ– խարների ու այծերի գլխաքանակը չի գերազանցել 341 հզ–ից։ Ոչխարաբուծու– թյունն սկսեց զարգանալ Արլ․ Հայաստա– նը Ռուսաստանին միանալուց (1828) հե– տո։ 1870-ին մանր եղջերավորների ընդ– հանուր գլխաքանակը կազմեց մոտ 700 հզ․, 1884-ին՝ 860 հզ․, իսկ 1916-ին՝ 1,2 մլն։ Առաջին համաշխարհային պա– տերազմի, քաղաքացիական կռիվների հետեանքով մանր եղջերավորների գըլ– խաքանակը կրճատվեց (մոտ 71% –ով)։ Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումից հետո խնդիր դրվեց վե– րականգնել ոչխարաբուծությունը և ար– դեն 1928-ին ոչխարների գլխաքանակը
