Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/15

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Այս էջը սրբագրված չէ

լանդացի Զ․ Տռլլը (1859), ըսա որի, ծալ–քավոր լեռնաշղթաներն առաջացել են երկրակեղևի ճկված գոաիների ինվեր–սիայի հետևանքով։ Նման գոաիները ամե–րիկացի Ջ․ Գենան (1873) անվանել է Գ․։ Գ–ի ևասկացությունը հետագայում լայն առումով հիմնավորել և զարգացրել են է․ Տոգը, Չ․ Շուխևրտը, Տ․ Շտիլլեև, Զ․ Մ․ Կեյը, Ա․ Արխանգելսկին, Ն․ Շատսկին, Վ․ Բելոուսովը, Ա․Պեյվեն, ժ․ Օբուենը և ուրիշներ։ Գ–ների, որպես երկրակեղևի առանձնակի ճկվածքների մասին պատկե–րացումներ աստիճանաբար վերաճել են Գ–ների տեսության, որը կազմում է երկ–րակեղևի կառուցվածքի էվոլյուցիայի ավե–լի լայն ուսմունքի միջուկը։ ժամանակա–կից Գ–ներ են մայր ցամաքների և օվկիա–նոսային խորջրյա պլատֆորմների միջև ընկած գոտիները, որտեղ արտահայտված են միմյանց զուգահևռ տևղադրված ստոր– ջըրյա ակոսաձև ճկվածքները (Կուրիլյան, Ֆիլիպինյան, Ալեուտյան, Տավայան կղզի–ներ ևն)։ Գեոսինկլինալային մարզի բնո–րոշ օրինակ է Ինդոնեզիան իր կղզիներով ու ծովերով, ստորջրյա ճկվածքնևրով ու ծանրության ուժի զոնալ անոմալիանե–րով։ ժամանակի ընթացքում ներգեոսին– կլինալային ճկվածքները լցվում ևն նըստ– վածքային և հրաբխային զանգվածներով, ներարկվում ինտրուզիաներով, ենթարկ–վում մետամորֆիզմի, և ապա դրանից հետո գեոսինկլինալային մարզերի իջեց–ման ընդհանուր տենդենցը փոխվում է բարձրացման տենդենցով*։ Գ–ի իջեցումնե–րը սովորաբար ուղեկցվում են ծովերի տրանսգրեսիաներով, ստորջրյա հրաբխա–կանությամբ, նստվածքների դիագենեզով ու մետամորֆիզմով, իսկ բարձրացումնե–րը՝ ծովերի ռեգրևսիայով, մոլասային, լագունային և ցամաքային նստվածքնևրի կուտակումով և ապա լեռնակազմությամբ։ Գ–ները սկսել են առաջանալ երկրակե–ղևի ձևավորման հետ միաժամանակ։ Ընդ–հանուր բարձրացումից և լեռնակազմու–թյունից հետո Գ–ի տեղում առաջացած լեռնաշղթաները ենթարկվում են պենեպ– լենի ն վերածվում քվազիպլատֆորմի և ապա պլատֆորմի։ Պատմական երկրա–բանության տվյալներով, ժամանակի ըն–թացքում Գ–ները միգրացիա են կատարում ցամաքային պլատֆորմներից դեպի օվկիա–նոսային պլատֆորմները, այսպիսով մայր ցամաքների աճը տեղի է ունևնում օվկիա–նոսների հաշվին։ Նոր Գ․ ժառանգում է հնի պլանը և առաջանում կամ նրա վրա կամ նրա կողքին։ Գոյություն ունեն Գ–նե–րի մի քանի դասակարգումներ։ Տարած–ված է Շտիլլե–Կեյի դասակարգումը, ըստ որի գեոսինկլինալային մարզը (օ ր թ ո– գեոսինկլինալը) բաժանվում է միոգեոսինկլինալային և էվգեոսինկլինա– լային գոտիների; Միոգեոսինկ– լ ի ն ա լ ը գլխավորապես լցված է համե–մատաբար թույլ ծալքավորված շերտա–խմբերով, որոնք երբեմն ներփակում են ինտրուզիվ և էֆուզիվ զանգվածներ։ է վ– գեոսինկլինալը լցված է ուժեղ ծալքավորված շերտախմբերով, որոնք կազմված են առավելապևս հրաբխային ապարներից և ներփակում են բազմազան ինտրուզիվ զանգվածներ։ Վերջիններս սո–վորաբար հարում են օրթոգևոսինկլինալ– ների օվկիանոսահայաց թներին, իսկ միոգեոսինկլինալները՝ նրանց ցամաքա– հայաց թներին։ Գեոսինկլինալային մար–զերում անջատվում են 30–40 կմ լայ–նությամբ ինարագեոսինկլինալային և ինարագեոանաիկլինալային գոտինեը (ստրուկտուրային կամ ֆացիալ–մետա– ղածնական գոտիներ), որոնք Գ–ի փակ–վելուց ևետո իբրև կաևոն վեր են ածվում, համապատասխանաբար, սինկլինորիում– ների և անտիկլինորիումների։ Գ–ների ինվերսիայի ժամանակ ձևավորվում են նաև մնացորդային բնույթի միջլևռնային և նախալեռնային ճկվածքները, որոնք լցվում են լագունացամաքային, առավելա–պես մոլասային նստվածքներով։ Փակված գեոսինկլինալային մարզերի բնորոշ օրի–նակներ են՝ Ալպերը, Կարպատները, Մեծ Կովկասը, Փոքր Կովկասը,_ Տավրոսը, Պոնտոսը, Էլբրուսը, Զագրոսը, Ուրալը, Տյան–Շանը, Կոպեա–Գաղը, Տիմալայնե– րը, Ապալաչները, Կորդիլիերները, Անդե– րը։ Գրկ․ Пейве А․ В․, Синицын В* М#, Некоторые основные вопросы учения о геосинклиналях, «Изв* АН СССР, серия геоло–гическая», 1950, № 4; Асланян А․ Т․, Исследование по теории тектонической дефор–мации Земли, Е,, 1955? К е й М․, Геосинк–линали Северной Америки, пер․ с англ․, 1955; Хайн В․ Е․, Общая геотектоника, М․> 1964; Обу эн Ж․, Геосинклинали* Проблемы происхождения и развития, [пер․ с англ․], М․, 1967․ Ա․ Աաանյան

ԳԵՈՏԵ4ՏՈՆԻԿԱ, տես Տեկտոնիկա։

ԳԵՈՐԳ (George), Ա ն գ լ ի ա յ ու մ․ Գ․ I (28․3․1660, Տանովեր – 11․6․1727, Օս– նաբրյուկ), թագավոր 1719-ից (Տաննովերի կուրֆյուրստ 1698-ից), Տաննովերյան դի–նաստիայի առաջին ներկայացուցիչը։ Ան–տարբեր է եղել Անգլիայի ազգ․ շահերի և անգլ․ քաղաքականության նկատմամբ։ Իշխանության գլուխ կանգնած վիգերի կուսակցությանն օգնել է ամրապնդելու պառլամենտի անկախությունը թագից։ Գ․ III (4․6․1738, Լոնդոն – 29․1․1820, Վինձոր), թագավոր 1760-ից (1760–1815-ին Տաննովերի կուրֆյուրստ, ապա՝ թագա–վոր)։ Եղել է անգլ․ գաղութային քաղա–քականության և հյուսիս–ամերիկյան ապստամբ գաղութների դեմ պայքարի ոգևշնչողևերից։ Գործուն մասնակցություն է ունեցևլ ֆրանս․ մեծ հեղափոխության դեմ եվրոպական հետադիմության պայ–քարին և Նապոլեոնի դևմ կոալիցիայի կազմակերպմանը։ Գ․ IV (12․8․1762, Լոնդոն –• 26․6․1838, Վինձոր), թագավոր 1820-ից (միաժամա–նակ Տաննովերի թագավոր, 1811–20-ին՝ խնամակալ–թագաժառանգ)։ Աջակցել է Լիվերպուլի տորիական կառավարության հակադևմոկրատական քաղաքականու–թյանը, եղել Սրբազան դաշինքի հետադի–մական քաղաքականության եռանդուն կողմնակից։ Գ․ Y (3․6․1865, Լոնդոն– 20․1․1936, Սանդրինհեմ), թագավոր 1910-ից, Սաք– սեն–Կոբուրգ–Գոթական դինաստիայի (1917-ից Վինձորյան դինաստիա) ներկա–յացուցիչ։ Մեծ Բրիտանիայի քաղ․ կյան–քում նշանակալի դեր չի խաղացել։

ԳԵՈՐԳ Ա ՐՅՈԻՐԱԿԱՆՑԻ (ծն․ թ․ անհտ․– 795), Տայոց կաթողիկոս 792-ից։ Տաջոր– դել է Սողոմոն Ա Գաոնեցուն։ Նրա մասին պահպանվել են կցկտուր տեղեկություն–ներ (Տովհաննես Դրսախանակերացու, Սւռեվւանաւ Տարոնեցու, Սամվել Անեցու, Կիրակոս Գանձակեցոէ և ուրիշ մատենա–գիրների մոտ)։ Որպես նրա ծննդավայր հիշատակվում են Արագածոտն գավառի Բյուրական, Օշական և Աշտարակ գյուղերը, սակայն ընդունված է Գ–ին անվանևլ «Բյու– րականցի»։ Գրկ, Օրմանյան Մ․, Ազգապատում, հ․ i, մաս 2, Բեյրութ, 1959; I/․ Մեէիք–Րախշյան

ԳԵՌՐԳ P ԳԱՌՆԵՑԻ (ծն․ թ․ անհտ․– 897), Տայոց կաթողիկոս 877-ից։ Տաջոր– դել է Զաքարիա U Զագեցուն։ Ծնվել է Այրարաաի Կոտայք գավառի Գառնի գյու–ղաքաղաքում։ Նրա և մի քանի նախարար–ների նախաձեռնությամբ արաբական խա–լիֆայության առջև բարձրացվել է հայկ․ պևտականության վերականգնման հարցը։ 885-ին կամ 886-ին խալիֆայությունը Աշոտ Բագրատունուն ճանաչել է Տայոց թագա–վոր։ 894-ին Ատրպատականի ամիրա Ավ– շինը գերևլ է հաշտության առաջարկով իր մոտ եկած Գ․ Բ Գ–ին և երկու ամիս անց ազատել փրկագնով։ Գ․ Բ Գ․ պայքարել է երկրի խաղաղության և խառնակություննե–րին վերջ տալու համար։ Մահացել է Վաս– պուրականում, թաղվել Վանից ոչ հեռու՝ Կոխպանք գյուղի մոտ գտնվող Զորավան– քում (հետագայի Սալնապատի Ս․ Գրիգոր վանքը)։ Գրկ․ Օրմանյան Մ․, Ազգապատում, հ․ 1, մաս 2, Բեյրութ, 1959։

ԳԵՈՐԳ ԴՊԻՐ ՊԱԼԱՏԱՑԻ (Տ և ր–Տ Ո վ– հաննիսյան, 1737, Կ․Պոլիս – 1812, Կ․ Պոլիս), հայ բառարանագիր, պատմա–բան, ^թարգմանիչ։ Ինքնաշխատությամբ տիրապետել է մոտ 10 լեզուների (եբրա–յերեն, հունարեն, լատիներեն, արաբե–րեն, պարսկերեն ևն)։ Գլուխգործոցը պարսկերեն–հայերեն բառարանն է (հրտ․ 1826)։ Բացի բառի բացատրությունից, այն ամփոփ տեղեկություններ է տալիս իրա–նական դիցաբանության, առասպելաբա– նության, ժող․ բառ ու բանի, սովորույթնե–րի ու բարքերի, վիպական հերոսների ու նշանավոր գրողների մասին։ Վերջում տրւիսծ են հայերեն և պարսկերեն նման բառերի ցանկ, նրանց ծագումը, փոխառու–թյան աղբյուրը։ Զբաղվել է պատմու–թյամբ («Գիրք պատմութեան արքայից Օսմանեան զարմին․․․», անտիպ)։ Գ․ Դ․ Պ․ ընտիր հիմք–օրինակներից ընդօրինա–կել է Մովսես խորենացու և Եղիշեի պատ–մությունները, XIII դ․ հուշարձան «Գիրք վաստակոց»-ը, որը մեզ է հասել նրա ընդ–օրինակության շնորհիվ, IV դ․ հույն պատ–միչ Եվսեբեոս Կեսարացու «Քրոնիկոն»-ը, որի բնօրինակը չի պահպանվել և աշխար–հին հայտնի է Գ․ Դ․ Պ–ու թարգմանության շնորհիվ։ Կատարել է թարգմանություններ պարսկերենից («Գիրք մեծագին և պա– տուական ականց․,․», հրտ․ 1807), հունա–րենից («Տայելի գրոցնՏոմերոսի․․․», 1783, անտիպ) են։ Գ․ Դ․ Պ․ հայ առաջին հո– մերագետն է*․ «Ւլիական»–ի թարգմանու–թյան կապակցությամբ նրա գրած նախա–բանում քննվում են Տոմերոսին ու նրա պոեմներին վերաբերող բանասիրական ու գրականագիտական մի շարք հարցեր