Տովհաննիսյանի անվ․ սրտաբանության ն սրտային վիրաբուժության ինստ–ը (1972-ին)։ 1975-ի տվյալներով, Ե–ում գործում է հիվանդանոցային 52 ևիմնարկ՝ 8580 մահ–ճակալով (94,4 մահճակալ 10․000 բնակ– չին), ամբուլատոր–պոլիկլինիկական 90 հիմնարկներ (այդ թվում նաև հիվանդանո–ցային հիմնարկների և դիսպաևսերների պոլիկլինիկական բաժանմունքները), աշ–խատում է 6130 բժիշկ (10․000 բնակչին 67,4 բժիշկ), 8400 միջին բուժաշխատող։ Գործում ևն բժիշկների կատարելագործ–ման Երնանի պետական ինստ–ը, բժշկա–կան գիտահետազոտական 8 ինստ․, 2 առողջարան, տուրիստական 1 բազա։ Ֆիզկուլտուրա և սպորտ։ Ե–ում մաս–սայական ֆիզկուլտ, շարժման սկիզբը դրեց «Սպարտակ» ընկերությունը, որն ստեղծվեց 1922-ին՝ մայրաքաղաքի կոմե–րիտականների նախաձեռնությամբ։ 1926-ի օգոստոս–սեպտեմբերին Ե–ում տեղի ունե–ցավ 1–ին Տամաևայկական սպար–տակիադան։ Կազմակերպվեցին ֆիզ–կուլտուրային կամավոր ընկերություն–ներ՝ «Դինամո», «Սպարտակ», «Աշխա–տանք», «Արաքս», «Աշխատանքային ռե–զերվներ», «Բուրեվեստնիկ», «Լոկոմո–տիվ» նն։ 1975-ին Ե․ ուներ 5 ստադիոն, ֆուտբոլի 11 խաղադաշտ, վոլեյբոլի, բասկետբոլի և թեևիսի 249 հրապարակ, 15 լողավազան։ Ե–ի մարզակաև հոյակապ կառույցներից է «Տրազդան» ստադիոնը։ Համամիութենական և միջազգային մըր– ցություևև երում բազմաթիվ ևրևաևցիևեր ակևառու հաջողությունևերի եև ևասել մարզակաև՛ տարբեր ձևերում։ 1973-իև Ե–ի «Արարատ» ֆուտբոլայիև թիմը նվա– ճեց ֆուտբոլի ՍՍՏՄ չեմպիոևի կո–չումը և գավաթը։ Գավաթը ևվաճեց նաև 1975-ին։ Ե–ի մարզական հրապարակնե–րում ն դաևլիճներում տեղի են ունենում միջազգային մրցություններ։ VII․ ճարտարապետությունը Ե–ի ներկայիս տարածքում բարձր քա–ղաքաշինական կուլտուրայով հնագույն բնակավայրեր են Էրեբունին և Թեյշեբաի– նին։ Վաղ միջնադարից (VI դ․) հս․ մասում կանգուն է Ավաևի Ս․ Տովհաննես եկե–ղեցին։ Կաթողիկե եկեղեցին (XIII դ․) գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով, սլա–ցիկ համաչափություններով կառույց Է՝ Ե–ի պատմության համար արժեքավոր արձանագրություններով հանդերձ։ Միջ– նադարյաև պաշտամունքային կառույցնե–րից պատմիչները հիշատակում ևն «Երկու–երեսանի», Ս․ Տակոբ, Ս․ Տովհաննես, Ս․ Պողոս–Պետրոս եկեղեցիները։ Վեր–ջինս գտնվում էր «Մոսկվա» կինոթատրո–նի տեղում և քանդվել է 1931-ին։ Ե–ի հա–տակագծին վերաբերող հնագույն գրա–ֆիկական Փաստաթղթերը ֆրանս․ ճա–նապարհորդներ Ժ․-Բ․ Տավերնիեի (1665) ն ժ․ Շարդենի (1672–73) կազմած շրջա–պատկերներն են։ ճարտ․ կառույցների համար կործանարար եղավ 1679-ի երկ– րաշարժը, երբ քանդվեցին շատ եկեղե–ցիներ, կամուրջներ, քարվանսարաներ, մզկիթներ, բնակելի շենքեր, ավերվեց բերդը։ Միջնադարում Ե․ ունեցել է երկաստի–ճան կազմություն՝ բերդ (կառուցվել Է 36, ձՍՀ– III քյատոր Սպանդար յան հրապարակը և Թամանցիների Փողոցը Աբովյան և Սայաթ–Նովա Փոխհատվող փո–ղոցները Ֆարհադ փաշայի օրոք, 1582–83-ին) և բնակելի մաս։ Ի տարբերություն այլ քա–ղաքների, Ե․ շրջապատված չէր պարիսպ–ներով, և բնակչությունը անհրաժեշտու–թյան դեպքում պատսպարվում էր բերդե–րում։ Օւշ միջնադարում գործում էին մի քանի հյուրանոցներ։ Գլխավոր հրապա– րակը Մեծը կամ Շուկայականն էր (Ղան–թար), որն ուներ կարևոր նշանակություն որպես առևտրի, ժամանցի, նույնիսկ սպորտի (տեղի էին ունենում ըմբշամար–տի, ձիարշավի մրցումներ) վայր։ Այդ ժա–մանակ ստեղծված ճարտ․ ևուշարձաննե– րից արժեքավոր էր Մ․ Անանիա կամ Զո–րավոր եկեղեցին, որ կառուցել է մեծահա–րուստ 1սոջա Փանոսը 1691–1705-ին։ Աչ–քի էր ընկնում Գյոյ մզկիթը՝ կառուցված 1760–68-ին։ XVII–XVIII դդ․ կառուցվե–ցին նաև քաղաքացիական շենքեր՝ քա–րավանատներ, խանութներ, բաղնիքներ, Տրազդաևի և Գետառի վրա՝ կամուրջ–ներ։ Պահպանվել են Գետառի միաթռիչք (1664) և Տրազդանի Կարմիր կամ Խոջա Փլավի (XVII դ․ վերջ) կամուրջները։ Վեր–ջինս երկթռիչք Է՝ մոտ 80 մ երկարությամբ և 11 it բարձրությամբ, երկու ծայրերում Փոքր բացվածքներով՝* ոռոգման ջրանցք–ների համար։ Տայտնի էին Գյուրջի, Զա–ղայի, Զառաբի, Թաղիր, Սուլու, Սուսըզ ն Տաջի–Ալիի քարվանաաները։ Կոմու–նալ շենքերից էին քաղաքային ութ բաղ– նիքները, որոնք աղյուսաշեն Էին, գմբե–թավոր և կրում էին պարսկ․ ճարտարապե–տության ազդեցությունը։ Բնակելի շեն–քերը հիմնականում միահարկ Էին, փո–ղոցից խուլ պատերով մեկուսացված։ Տան ճարտ․ հորինվածքը կազմակերպված Էր ջրավազանով և պարտեզով ներքին բակի շուրջը, որի պարագծով ընթանում էր բաց պատշգամբը։ բնակելի սենյակների մուտ–քը դուրս էր գալիս այս պատշգամբը։ կիսանկուղային ևարկը օգտագործվում Էր որպես մառան։ Ե–ի ճարտ․ կերպարը սկսեց հետզհետե փոխվել XIX դ․ 2-րդ քառորդից՝ Արևելյաև Տայաստանը Ռուսաստանին միանալաց հետո։ 1837-ին կատարվեց քաղաքի 1-ին հանույթը։ 1850-ական թթ․ կազմվեց Ե–ի առաջին հատակագիծը, որը հաստատվեց 1856-ի դեկտ․ 23-ին։ 1863-ին բացվեց Աստաֆյան Փողոցը, որը ՛Նորքը կապեց կենտրոնի, ապա և բերդի հետ։ Մինչև դարավերջ անցկացվեցին դրան զուգա– ևեռ և ուղղահայաց վւողոցևեր, որոնք կենտրոնում ստեղծեցին տրանսպորտա–յին ուղիների Փոքրիշատե կանոնավոր ցանց։ Բացվեց Անգլիական (այժմ՝ 26 կոմիսարների անվ․) այգին։ Սև տուֆից կառուցվեցին երկհարկ և եռահարկ բնա–կելի և հասարակական շենքեր, ընդ որում և «եկամտաբեր» բնակելի տներ, որտեղ Ե–ի ժողովրդական բնակելի տան ավան–դական ճարտ, տարրերից կիրառվեցին բակի բաց պատշգամբները։ XIX դ․ 2–րդ կեսին և XX դ․ սկզբին Ե–ում կառուցվե–ցին գմբեթավոր՝ Ս․ Սարգիս, Ս․ Գրի–գոր Լուսավորիչ (տեղում այժմ Ե․ Չարեն– ցի անվ․ դպրոցն Է), Ս․ Նիկոլայ եկեղեցի–ները։ Նախասովետական Ե–ի հասարա–կական շենքերից իրենց տեղադրությամբ և ճարտարապետությամբ աչքի են ընկ–նում նահանգային վարչության շենքը, քաղաքային դուման, հիվանդանոցը, սե–մինարիան, գիմնազիան։ Ե–ի քաղաքաշի–նության համար կարևոր էր Բ․ Մեհրաբ– յանի կազմած հատակագիծը (1906–11), որը օգտագործվեց սովետական կարգերի հաստատումից հետո4 քաղաքի կառուցա–պատման ու զարգացման առաջին գլխա–
