150 մ սահմաններում, սովորաբար 30– 40 մ է, ՏՍՍՏ աարածքի որոշ մասերում՝ 20 մ։ Տես նաև Երկրաչերմություն։ ,
ԵՐԿՐԱՋԵՐՄԱՅԻՆ ԳՐԱԴԻԵՆՏ (<լաա․ gradiens – քայլող), ապարների ջերմու–թյան բարձրացման չափը Երկրի ընդեր–քում4 յուրաքանչյուր 100 մ խորանալիս։ Ե․ գ․ տատանվում է 0,5–20°C սահման–ներում և կախված է տեղանքի գեոտեկ– տոնական դիրքից, ապարների ջերմահա–ղորդականությունից, ընդերքից եկող ջեր–մային հոսքի խտությունից, հրաբխային օջախների կամ սառչող ինտրուզիաների առկայությունից, ռելիևֆի բնույթից և երկրաբաևական այլ գործոններից։ Երկ–րակեղևում Ե․ գ–ի միջին արժեքը 3°C է, ՏՍՍՏ տարածքի որոշ մասերում՝ 5°C։ Տես նաև Երկրաշերմություն։
ԵՐԿՐԱՋԵՐՍԱՅԻՆ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՅԱՆ,Երկ–րի ընդերքի ջերմությունը Էլեկտրական Էներգիայի փոխակերպող Էլեկտրակայան։ Ջերմության ստորգետնյա աղբյուրներ են Երկրի կեղևում տեղի ունեցող ռադիոակ– տիւլ փոխակերպումները, քիմ․ ռեակցիա–ները նն (տես Երկրաչերմություն)։ Երկ–րի մակերևույթից 2000–3000 it խորու–թյան վրա շրջապտույտ կատարող ջրերի ջերմաստիճանը հասնում և անցնում է 100°Շ–ից։ Մեծ խորություններում շրջա–պտույտ կատարող ջրերը զգալիորեն տա–քանում են և կարող են Երկրի մակերե– վույթ դուրս բերվել հորատանցքերով։ Տրաբխային շրջաններում այդ ջրերն ունեն առավել բարձր ջերմաստիճան և երկրա– Կամչատկայի Պաուժեայան երկ– րաջերմային Էլեկտր ակայանի սխեման․ 7․ հորատանցք, 2․ զատիչ, 3․ շոգեխողովակագիծ, 4․ տուրբին, 5․ գեներա–տոր, 6․ խառնման կոնդենսատոր, 7․ շբջա– շիթային արտարկիչ, 8․ արտարկիչային պոմպ, 9․ բարոմետրական խողովակ, 10․ հովաց–նող ջրի բաք, //․ թափման հոր, 12․ տաք ջրի պոմպ, 13․ սառը ջրի խողովակագիծ կեղնի ճեղքերով բարձրանում են վեր՝ երբեմն անջատվելով գերտաքացած շո~ գու ձևով։ Ե․ Է–ներում էլեկտրաէներգիայի արտա–դրությունն իրականացվում է ու ղ ի ղ, ոչ ուղիղ և խառը սխեմաներով։ Ուղիղ սխեմայի դեպքում ընդերքից դուրս եկող բնական շոգին խողովակներով ուղարկվում է տուրբին։ Աշխատած շոգին և կոնդենսացված ջուրն օգտագործում են ջերմաֆիկացման համար և երբեմն՝ քիմ․ արդյունաբերության մեջ։ Ոչ ուղիղ սխե–մայի դեպքում կատարվում է շոգու նախ–նական մաքրում ագրեսիվ (ուժեղ կոռո–զիա առաջացնող) գազերից։ Խառը սխե–մայի դեպքում չմաքրված բնական շոգին մտնում է տուրբին, ապա կոնդենսացված ջրից հեռացվում են չլուծված գազերը։ ՍՍՏՄ–ում առաջին Ե․ է․ (ևզորությունը' 5 Մվա) գործարկվել է 1966-ին, Կամչաա– կայի հվ–ում, Պաուժետկա գետի հովտում (նկ․)։ Շոգեջրային խառնուրդը մինչև 840 կշ/կգ (200 կկւա/կգ) ջերմությամբ հո– րատանցքերով դուրս է բերվում երկրի մակերևույթ և ուղղվում դեպի զատիչ սար–քերը, որտեղ 0,23 Մն/ւէ2 (2,3 ւէթն) ճընշ– ման տակ անջատվում է ջրից և մտնում տուրբին, իսկ 120°C ջերմաստիճանի ջուրը օգտագործվում է բնակավայրերի ջերմա–մատակարարման համար։ ՏՍՍՏ–ում ստորգետնյա տաք ջրերը (Ջերմուկի, Տանքավանի նն) ջերմաէներ– գեսփկական նպատակներով չեն օգտա–գործվում բարձր կոռոզիոն հատկության և ուժեղ ևանքայնացման պատճառով։ Գրկ․ Выморков Б․ М», Геотермаль–ные электростанции, M*f 1966*
ԵՐԿՐԱՋԵՐՄՈհԹՅՈհՆ, գ և n թ և ր մ ի– կ ա, գեոթերմիա (<հուն․ yfj – ևրկիր, йвр|И0£ – տաք, ջերմ), երկրա– ֆիզիկայի ^աժին․ ուսումնասիրում է Երկրի ընդևրքի ջերմային վիճակն ու ջերմային պատմությունը։ Տ ետ աղոտու–թյունները տարվում են արտավիժած լա– վաների, ջերմուկների, հորատաևցքերում, հանքահորերում ու ծովի հատակում ապարների ջերմության անմիջական չա–փումների միջոցով, ինչպես նաև ընդեր–քում նյութի էլեկտրահաղորդականու–թյան, ապարների ջերմաֆիզիկական հատկությունների որոշմամբ։ Երկրի ջեր–մային դաշտը պայմանավորված է ընդեր–քում արտազատվող և Արեգակից ստաց–վող էներգիայով։ Երկրի մակերես հաս–նող արեգակնային էներգիան (1023 Էրգ/ւուսրքւ) լրիվ մարում է 10–20 ւ[ խո–րություններում (հ ա ս տ ա տ ու ն ջեր–մաստիճանի գոտի), ուր ջերմաս–տիճանի օրական տատանումներ չեն հայտ–նաբերված, իսկ տարեկաններն աննշան են։ Տաստատուն ջերմաստիճանի գո– տուց դեպի խորք դիտվում է ջերմաստի–ճանի աևընդհատ մեծացում։ Տաշվված է, որ Երկրի ընդերքից ջերմության ար–տահոսքը կազմում է 1028 Էրգ1աւսրի, որը 30 անգամ ավելի է 1970-ին աշխարհում գործող բոլոր էլեկտրակայանների գու–մարային հզորությունից։ Ջերմության ար–տահոսքի միջին արժեքը ամբողջ երկրի համար 1,2–1,5 մկկաւխմ2՝վրկ է, տատան–վում է 0,6–2,4 մկկաւխմ2»վրկ–ւ սահման–ներում, հազվադեպ հասնելով 8մկկաչ/սմ2- •վրկ–ի ։ Ենթադրվում է, որ այդ ջերմության հիմնական աղբյուրը երկրակեղևում ռա–դիոակտիվ տարրերի տրոհման էներ–գիան է։ Երկրաջերմային ուսումնասիրու–թյուններն ունեն տեսական և գործնական (խոր հանքահորերի նախագծում, Ե–յան տնտ․ օգտագործում) կարնոր նշանակու–թյուն։ ՏՍՍՏ տարածքում երկրաջերմա–յին դաշտը հետազոտվում է 1960-ական թթ․։ Կենտրոնական մասում (մոտավո–րապես Արագած–Գեղամա–Վարդենիսի լեռնազանգվածների գծով) երկրաջեր– մային արտահոսքը բավական բարձր է (միջինը՝ 2,4 մկկւաիսէ2’վրկ) ն նվազում է դեպի Արաքս և Քուռ գետերի հովիտները (մինչև 1,2 մկկաւ/սմ2-վրկ)։
ԵՐԿՐԱՔԻՄԻԱ, գիտություն Երկրի քի–միական կազմի, քիմիական տարրերի տարածման ու տեղաբաշխման օրինաչա–փությունների, բնական պրոցեսների ըն–թացքում ատոմևերի զուգակցման և միգ–րացիայի մասին։ Ուսումնասիրում է նան երկնաքարերի և երկնային այլ մարմին–ների (Լուսին, Արուսյակ) քիմ․ կազմը, երկրաբանական պրոցեսների քիմիան, մշակում օգտակար եանածոևերի ևանքա– վայրերի որոնմաև նոր մեթոդներ (տես Երկրաքիմիական մեթոդներ որոնման), կանխատեսում հանքային հումքի նոր աղ–բյուրներ։ Ե․ որպես գիտություն ձևավոր–վել է XIX դ․ վերջերին։ Օգտվում է քիմ․, սպեկտրալ, ռենտգենյան, ռադիոքիմիա–կան և այլ վերլուծություններից, սերտ կապված է երկրաբանության մյուս ճյու–ղերի (տես Երկրաբանություն), քիմիայի, ֆիզիկայի, թերմոդինամիկայի, վիճա–կագրական մաթեմատիկայի և այլ գի–տությունների հետ։ Ե–ի ասպարեզում մեծ ծառայություն ունեն սովետական գիտնա–կաններ Վ․ Ի․ Վերնադսկին, Ա․ Ե․ Ֆերս– մանը, Ա․ Պ․ Վինոգրադովը, Ն․ Ի․ Իփ– տարովը, արտասահմանում՝ Ֆ․ Ու․ Կլար– կը, Վ․ Մ․ Տոլդշմիդը, Լ․ Ն․ Արհենսը, Կ․ Թուրեքյանը և ուրիշներ։ Ե–ի բնագա–վառում հրատարակվում են երկրաքիմիա– կան բազմաթիվ ամսագրեր («Геохи–мия», «Geochimica et cosmodiimica Acta»)։ ՏՍՍՏ տարածքում երկրաքիմիական ուսումնասիրություններ է կատարում ՏՍՍՏ ԳԱ երկրաբանական գիտություն–ների ինստ–ի երկրաքիմիայի բաժինը։
ԵՐԿՐԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐ ՈՐՈՆ–ՄԱՆ, օգտակար հանածոների հանքա–վայրերի որոնման մեթոդներ՝ հիմնված երկրակեղևի վերին հորիզոններում, մթնոլորտի մերձգետնյա մասերում, ինչ–պես նան կենսոլորտում քիմիական տար–րերի տարածման և տեղաբաշխման օրի–նաչափությունների ուսումնասիրության վրա։ Ամեն մի հանքային մարմնի շուրջ գոյություն ունի անոմալ երկրաքիմիական դաշտ, որի քիմ․ տարրերի պարունակու–թյունները տարբերվում են ապարներում եղած սովորական (ֆոնային) պարունա–կություններից։ Քիմ․ տարրերը հանքա–յին մարմնի շուրջ առաջացնում են ցրման (եթե տարրերի պարունակությունները մեծ են ևամապատասխան ֆոնայինից) ն տարրալուծման (եթե Փոքր են ֆոնայի–նից) պսակներ։ Երկրաքիմիական անո– մալ դաշտում քիմ․ տարրերը միշտ տեղա–բաշխված են որոշակի զոնայականու– թյամբ, իսկ ցրման պսակների չափերը սովորաբար շատ ավելի մեծ են դրանցում պարփակված հանքային մարմինների չա–փերից։ Ըստ հետազոտվող երկրաքիմիա–կան դաշտի բնույթի, առանձնացվում են՝ լիթոքիմիական, ջրաքիմիական, գազային և կենսաքիմիական Ե․ մ․ ո․։ Երկրաքիմիա–կան ուսումնասիրությունների հիման վրա կազմվում են ցրման պսակների քարտեզ–ներ և կտրվածքներ, որոնք երկրաբանա–կան և երկրաֆիզիկական տվյալների հետ օգտագործվում են օգտակար հանածոների որոնումների և կանխատեսումների հա–մար։ Ե․ մ․ ո․ սերտ կապի մեջ են տեսա կան երկրաքիմիայի, երկրաբանական այլ դիսցիպլինների հետ։ Մեծ կիրառություն
