Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/7

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

ջրերից, անտառնհրից, արոտավայրերից օգտվելու սահմանված կարգը, համայնականների միջև ծագած վեճերը։ Գ․ ճանաչվել է նաև որպես պետության ներկայացուցիչ, որովհետև նրան է հանձնարարվել պետ․ հարկերի ու տուրքերի գանձումը, զինվորական ծառայության, զանազան պարհակների ու պարտավորությունների բաշխման ու կատարման գործերը։ Հայաստանի տարբեր գավառներում Գ–ին կոչել են նաև ավագ, ավագ շենին, գյուղերեց, գյուղապետ, գլխավոր գեղջն, դասապետք շինականաց, տան ու տեր, ըռայիս, ռես են։

ԳԵՂՋՈՒԿ («գյուղ» բառից), գյուղացի։ Գ․ հայ մատենագրության մեջ գործածվել է իբրև շինականի հոմանիշ։

«ԳԵՂՈՒՆԻ»», պատմա–բանասիրական և գրական–գեղարվեստական պատկերազարդ հանդես։ Հրատարակություն Մխիթարյան միաբանության։ Լույս է տեսել Վենետիկում, 1901-06, 1909, 1927, 1947 և 1950-ին։ Խմբագիրներ՝ Ս․ Երեմյան, Մ․ Պոտուրյան։ Նպատակ է ունեցել ընթերցողներին ծանոթացնել հայ ու համաշխարհային արվեստի (նկարչություն, գրականություն, երաժշտություն, ճարտարապետություն) դասականների գործերին (Ռոսսինի, Դոնիցետտի, Բելլինի, Վերդի, Է․ Շահին, Տ․ Այվազովսկիհայ արվեստագետների նկատմամբ։ Տարուստ են հանդեսի պատմա–բանասիրական, գրականագիտական և արվեստագիտական բաժինները, որտեղ ուսումնասիրություններ ունեն Լեոն, Ս․ Երեմյանը, Ս․ Էփրիկյանը, Թ․ Թորամանյանը, Զ․ Խանզադյանը, Ս․ ձևահիրճյանը, Տ․ Քյուրտյանը, Մ․ Պարսամյանը։ Թարգմանություններով և սեփական ստեղծագործություններով հանդես են եկել Ե․ Դուրյանը, Վ․ Փափազյանը, Դ, վարուժանը, Ա․ Ղազարյանը, Ա․ Պարթևյանը, Ա․ Շիրվանզադեն, Ռ․ Աևակը, Լ․ Սյուրմելյանը, Վ․ Սարոյանը, Կ․ Զարյանը։ «Գ․» վերջին տարիներին լայն տեղ է տրամադրել Սովետական Տայաստանի մշակույթի, գիտության վերելքին։ Գ, Քեշիշ յան ԳԵՄԲԱՐՍԿԻ (Gembarsky) Բ, Կոմիտաս, Տասսո, Մ․ Սարյան, Գառզոէ, Տ․ Ալխազ– յան, Վ․ Մախոխյան, Գ․ Շիլդյան և այլն), բարձրացնել նրանց գեղարվեստական ճաշակը, հետաքրքրություն առաջացնել ոգդան (ծն․ 27․2,1905, Պետերբուրգ), լեհ հրապարակախոս, արևելագետ։ Սովորել է Վարշավայի Արևելյան կենդանի լեզուների ինստում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին եղել է Վարշավայի ապստամբության (1944) ղեկավարներից, ապա անցել ընդհատակ, ձերբակալվևլ և ներփակվել համակենտրոնացման ճամբարում։ Ետպատերազմյան շրջանում աշխույժ գործունեություև է ծավալել՝ Գերմանիայի համակենտրոնացման և աշխատանքային ճամբարներից անչափահաս լեհերին հայրենադարձնելու համար։ Խմբագրևլ է հանդեսներ, թերթեր։ 1969-ին պարգևատրվել է ԼԺՏ «Վերածնության խաչ» բարձրագույն մեդալով։ Գ․ զբաղվել է հնդկագիտությամբ և հայագիտությամբ, Լեհաստանում թարգմանաբար հրատարակել հնդիկ և հայ գրողների ստեղծագործություններ, գրել եղեռնին վերաբերող հոդվածներ («Նամակ իմ թուրք ծանոթին», «Նամակ fk Տանին»)։ 1935-ից հանդես է գալիս դասախոսություններով՝ ներկայացնևլով ևայ գրականությունը սկգբիձ մինչև մեր օրերը։ Ա․ Նավասարդյան ԳԵՄՄԱ (լատ․ gemma), գ և մ ա ք ա ր, փորագրված պատկերով ազնիվ քար։ Խորը փորագրված ներ։ Տնում կիրառվել են որպես կնիքներ (գըլ– խավորապես ինտալիաները), սեփակպատկերնևրով Գները կոչվում են ինտալիա, ուռուցիկ պատկերներովը՝ կամեյոնանության նշաններ, համայիլներ, զարդեր, հետագայում՝ կրծքազարդեր, մատանիներ։ Գ–ների պատրաստման արվեստը կոչվում է Գլիպաիկա։ ԳԵՅԳԵՐ ՄՅՈՒՍԵՐԻ ՀԱՇՎԻՉ, Գայգեր- Մյուլլերի հաշվիչ, տես Դեաեկւոորներ տարրական մասնիկների։ ԳԵՅԶԵՐ (իսլաանդ․ geysir, geysa – դուրս հորդել), պարբերաբար եռացող ջուր և գոլորշի շատրվանող աղբյուր։ Լինում են հատած կոնի, մեղմաթեք գմբեթի, գավաթաձև և անկանոն փոսերի ձևով։ Տարբերում են կանոնավորն անկանոն Գնևր։ Առաջին դեպքում գործունեությն տևողությունը հաստատուն է (մի քանի րոպեից մինչև մի քանի ժամ), երկրորդ դեպքում՝ փոփոխական։ Գ–ի արտավիժման շիթի բարձրությունը հաճախ գերազանցում է մի քանի տասնյակ г/, ջրի ջերմաստիճանը 80–100°Cէ։ Ջուրը Գեյզերը ժայթքման պահին (Իսլանդիա) թույլ է հանքայնացված (1–2 գ/ւ) և պատկանում է քլորիդ-նատրիումային կամ քլորիղ–հիդրոկարբոնատային տիպին, պարունակում է նշանակալի քանակությամբ սիլիկահող, որի նստեցումից Գ–ի լանջերին առաջանում է օպալանման ապար՝ գեյզերիտ։ Գ՜ներ կան Կամչատկայում, Իսլանդիայում, Տյուսիսային Ամե– րիկայում,Նոր Զելանդիայում, ճապոնիայում, Չինաստանում։ Կամչատկայում հայտնի է մոտ 100 Գ․, որոնցից 20-ը խոշոր են (առավելմեծը՝ Վելիկան Գ․, դուրս է ցայտում ջրի շիթ մոտ 40 մ և գոլորշի մինչև մի քանի հարյուր մ) Գ–ի ջրի և գո– լորշու ելքերը օգտագործվում են շենքերի ու ջերմոցների ջեռուցման և Էներգետի– կայի կայանքների աշխատանքների հա– մար։ Կ․ Կարապետյան ԳԵՑԼ6ՈՒՍԱԿ (Gay-Lussac) ժոզեֆ Լուի (6․12․1778, Սեն–Լեոնար – 9․5․1850, Փա– րիզ), ֆրանսիացի ֆիզիկոս և քիմիկոս։ 1806-ից Փարիզի ԳԱ անդամ, 1826-ից Պետերբուրգի ԳԱ արտասահմանյան պատվավոր անդամ։ 1800-ին ավարտել է Փարիզի պոլիտեխնիկական դպրոցը։ 1809-ից այդ դպրոցի քիմիայի և Սորբոնի համալսարանի ֆիզիկայի պրոֆեսոր։ 1802-ին, Տւ․ Դաչթոնից անկախ, հայտնագործել է գազերի ջերմային ընդարձակման օրենքը (տես Գեյ-Լյոաակի օրենքներ)։ 1804-ին, ժ․ Բիոյի հևա միասին, ուսումնասիրել է մթնոլորտի վերին շերտերը և պարզել, որ 7000 ւ£ բարձրության վրա Երկրի մագնիսականության ինտենսիվության փոփոխությունը զգալի չէ, և այդ բարձրության վրա օդն ունի նույն կազմությունը, ինչ որ Երկրի մակերևույթին։ 1808-ին հայտնաբերել է գազերի ծավալային հարաբերությունների օրենքը։ Նույն թվականին Լ․ Թենարի հետ մշակել է նատրիումի և կալիումի ստացման եղանակ, անջատել նաև ազատ (ոչ մաքուր) բոր։ 1813–14-ին, Գ․ Դևիի հետ միաժամանակ, ցույց է տվել, որ յոդը քլորին շատ նման քիմիական տարր է և ստացել յոդի միացությունները, մասնավորապես յոդաջրածինը։ 1811-ին ստա– ցել է մաքուր կապտաթթու, իսկ 1815-ին՝ ցիան (դիցիան)։ Ի․ Բերցելխսսի և Ի․ Գյո– բերայնևրի հետ Գ–Լ․ կաւոարելագործել է օրգանական տարրական անալիզը (1815), իսկ 1824–32-ին՝ տիտրման մեթոդները։ ԳԵՅ–ԼՅՈՒՍԱԿԻ ՕՐԵՆՔՆԵՐ, 1․ գազերի ջերմային ընդարձակման օրենքի համաձայն հաստատուն ճնշման տակ գազի ծավալի փոփոխությունը ուղիղ համեմատական է ջերմաստիճանի փոփո– խությանը՝ -2Ч Vl =a (էշ–էւ) (Vi և Va-ը Vi գազի ծավալներն են համապատասխանա– բար Ա և էշ ջերմաստիճաններում, a-ն ջերմային ընդարձակման գործակիցն է)։ Բոլոր գազերի համար աստ՜1։ Այդ օրենքը ճիշտ է միայն իդեալական գազերի համար։ Սահմանել է Գեյ–կուսակը 1802-ին։ 2․ Ծավալային հարաբեր ությունների օրենքի համաձայն փոխազդող, ինչպես նաև ռևակցիայի հետևանքով ստացված գազերի ծավալները հարաբերում են իրար այնպես, ինչպես ոչ մեծ ամբողջ թվերը։ Օրինակ, միևնույն պայմաններում ջրածնի մեկ ծավալը միանալով քլորի մեկ ծավալին, առաջացնում է երկու ծավալ քլորաջրածին՝ Н2+С12 = 2НС1 (ծավալները հարաբերում են այնպես, ինչպես 1։1։2)։ Այդ օրեն– քը կարևոր նշանակություն է ունեցել նյու–