գիշերը: Նույն սկզբունքի (անոթը հավա– սարաչափ լցվելու կամ դատարկվելու) վրա է հիմնված ավազի ժ–ի աշխատանքը: Ստեղծվել է Եվրոպայում, XIV դ.: Ավազի ժ. կազմված Ւ գագաթներով հոար միաց– Նկ. 1. սռնակային ընթացքով զսպանակավոր ժամացույցի սխեման (XVI դ.). /. լարման զսպանակ, 2. անվային Փոխանցումն ընթացքին, 3. սըռ– նակային ընթացք, 4. սլաքի մեխանիզմ, 5. թվացույց հ սլաքներ Նկ. 2.Ք. Հյուգենսի ճոճանակա– վոր ժամացույցը. /. մետաղե ձող, 2. ծանր գունդ, 3. ճոճանակի տատանումների հաճախականությունը կարգավորող շարժակ, 4. ճոճանակը կախելու թելեր, 5. ճոճանակի ^ր^տրություսը qinqinjunq ճկված թիթեղներ, 6. ճանկ, 7. ընթացքի սռնակ Նկ. 3. ազատ խարսխային ըն– թացք. /. բալանսի սռնու վրա տեղավոր– ված հոլովակ, 2. իւարսխի ճանկ, 3. ընթացքի անիվ, 4. ճանկի բացվածք, 5. էլիպս ված երկու կոնաձև ապակե անոթներից և պարունակում է որոշակի քանակությամբ ավազ: Վերևի անոթում գտնվող ավազն աստիճանաբար թաւիվում է ներքևի անո– թի մեշ, և ավագի մակարդակով որոշվում է անցած ժամանակը: Երբ վերևինը դա– տարկվում է, ժ. շրշում են, և պրոցեսը կրկնվում է: Միշին դարերում օգտվում էին նաև կրակի ժ–ից (հատուկ բաժա– նումներ ունեցող մոմ կամ հեղուկ վառե– լանյութով լամպ): ժամանակը որոշվում էր մոմի այրման չափով կամ հեղուկ վա– ռելանյութի մակարդակով: Մեխանիկական ժ–ի մասին առաշին հիշատակումը վերաբերում է VI դ. բյու– գանդական աղբյուրներին: Որոշ պատմա– բաններ զուտ մեխանիկական ժ–ի հայտ– նադործումը վերագրում են IX դ.: XIV դ. արդեն օգտագործվում էին սռնակավոր մեխանիկական ժ–ները: Դրանք ունեին ժամանակակից ժ–ի բոլոր հիմնական հանգույցները: Սռնակավոր ժ–ների մե– խանիզմի անկատարելությունն առաջաց– նում էր տատանումների ամպլիտուդի նշանակալի վւոՓոխություններ, որի պատ– ճառով նրանց ճշգրտությունն այնքան էլ մեծ չէր: Մինչև XVI դ. ժ–ներն ունեին միայն ժամային սլաք, իսկ րոպեները և վայրկյանները ցույց տվող սլաքները հայտնվում են, համապատասխանաբար՝ XVI դ. կեսին և XVIII դ. կեսին: Գրպանի սռնակավոր առաշին ժ. պատրաստել է նյուրնբերգցի ժամագործ Փ. Հենլայնը (1504)՝ ծանրոցների փոխարեն օգտագոր– ծելով պողպատե պարուրաձև զսպանակ (նկ. 1): 1525-ին շվեյցարացի ժամագործ Ցակոբ Ցեխն առաշարկեց զսպանակի մոմենտի հավասարակշռման հարմա– րանք՝ խխունշ: Սռնակավոր ժ–ները կի– րառվել են մինչև XIX դ. վերշը: ճշգրիտ ժ–ների ստեղծման գործում մեծ նշանակություն է ունեցել ճոճանակի փոքր տատանումների հավասարատևու– թյան մասին Գ. Գալիլեյի հայտնագոր– ծությունը (փոքր տատանումների հաճա– խականությունը կախված չէ ամպլիտու– դից): 1640-ին Գալիլեյն առաշարկեց ճո– ճանավոր ժ–ի նախագիծ: ժամանակակից մեխանիկական ժ–ների գյուտարար Ք. Հյուգենսը 1657-ին ճոճանակն առաշին ան– գամ օգտագործեց որպես ժ–ի կարգավո– րիչ (նկ. 2): Սակայն ճոճանակավոր ժ–ները ցնցումների և դիրքի փոփոխման նկատ– մամբ մեծ զգայունություն ունեին: Դրանց կատարելագործման հաշորդ կարևոր հայտնագործությունը բալանս–զսպանակ համակարգի օգտագործումն էր: Դեռևս 1670-ակաս թթ. ո*. Հուկն առաշարկել էր բալանս–զսպանակն օգտագործել որպես ժ–ի կարգավորիչ համակարգ: Սակայն, նորից Հյուգենսն էր, որ 1675-ին կիրառեց այդ համակարգը, որը հնարավորություն տվեց ստեղծել ճշգրիտ ժ–ներ: XVII դ. վերշում սկսել են տարածվել նաև կեռիկա– վոր ընթացքով ժ–ները: Դրանց հիման վրա 1715-ին անգլիացի Ջ. Գրահամն առա– շարկեց խարսխային ընթացքը (նկ. 3), որի վրա էլ հիմնված է ժամանակակից ժ–ների աշխատանքը: ճոճանակավոր ժ–ների հիման վրա XX դ. սկզբին ստեղծվեցին աստղա– գիտական (էտալոնային) ժ–ները: Դրանք կազմված են երկու ճոճանակից, որոնցից մեկը, այսպես կոչված ագատ ճոճանակը, տեղավորվում է իզոթերմ պայ– մաններում գտնվող պղնձե գլանում (ընդ որում գլանի օդը հեռացվում է): Մյուս ճոճանակը գտնվում է սովորական պայ– մաններում: Ազատ ճոճանակի տատա– նումներն էլեկտրական շղթայով հաղորդ– վում են երկրորդին, որն էլ աշխատեց– նում է ժ–ի մեխանիզմը: Աստղագիտական ժ–ներն ունեն մեծ ճշգրտություն և օգտա– գործվում են աստղագիտական դիտում– ներ կատարելիս: Մեծ կիրառություն ունեն նաև էլեկ– տրական ժ–ները: էլեկտրականու– թյամբ լարվող ժ–ներում զսպանակի լարումը կամ ծանրոցի բարձրացումը կա– տարվում է էլեկտրամագնիսի, էլեկտրա– շարժիչի միշոցով: ժ–ներում էլեկտրակա– նության օգտագործումը հանգեցրել է էլեկ– տրաժամացուցային համակարգերի ըս– տեղծման: Այդ համակարգերի հիմնական ժ–ները որոշակի ժամանակահատվածնե– րում (30 վրկ, 1 ր) էլեկտրական հոսանքի իմպուլսներ են հաղորդում հասարակա– կան վայրերում տեղակայված երկրորդա– յին ժ–ներին: XX դ. սկզբից օգտվում են նաև սինքրոնային էլեկտրական ժ–ներից: Դրանցում օգտագործվում է փոքր էլեկ– տրաշարժիչ, որն ատամնավոր փոխանց– ման միշոցով պտտում է ժ–ի սլաքները: Այսպիսի Ժ–ների կիրառմանը հաճախ խանգարում է էլեկտրակայաններում ար– տադրվող հոսանքի հաճախականության անբավարար կայունությունը: XX դ. 30-ական թթ. օգտագործելով քվարցի բյուրեղի պիեզոէլեկտրական էֆեկտը (տես Պիեզոէ չեկ արականություն)՝ ստեղծվեցին քվարցային ժ–ները, որոնց ճշգրտությունն ավելի մեծ է, քան աստղագիտական ժ–ներինը: Առավել ճշգրիտ ժ–ներում օգտագործվում են ատոմների և մոլեկուլների տատանում– ները (ատոմային ժ.): XX դ. 60-ական թթ. քվարցային ժ–ների հիման վրա ստեղծվել են էլեկտրոնային և էլեկտրո– նային–մեխանիկական ժ–ները: էլեկտրո– նային ժ–ում քվարցի տատանումներն ինտեգրալ սխեմայով տրվում են թվա– ցույցին, իսկ էլեկտրոնային–մեխանիկա– կան ժ–ում՝ քայլային շարժիչով Փոխանց– վում են սլաքներին: էլեկտրոնային–մե– խանիկական ժ–ի այլ տեսակում բալան– սի ինքնատատանումներն ստացվում են բալանս–մագնիսական կոճ համակարգում և փոխանցվում սլաքներին: Գրկ. AKcejibpofl 3. M., ՝lacoBMe Me- xamraMM. TeopHH, pac^eT h npoeKTHpOBamie, M.–JI., 1947; TpoaiioBCKHfi B.B., 3jieKTpHnecKHe nacbi, 3 mR., nepepadoT. h flon., M., 1956; CbophhobckhS K>. T., 3HaMeHHTMe Hacu, M., 1965. Նկ. 4. «Սևանի» արտադրական միավորման ժամացույցներ (Երե– վանի ժամացույցի գործարան). 1. Սևանի 260 բ, 2.59186/569088 ֆելզիտ, 3. Սևանի 60 բ–58 կ, 4. 58 բ–էրեբունի, 5. Սևանի 8973 / 626105 ԺԱԱ՚ԱՑՈհՅՏ (լատ. Horologium), համաս– տեղություն երկնքի հյուսիսային կիսա– գնդում: Գտնվում է Հարավային հիդրա, էրիդան, Դանակ, Ոսկե ձկնիկ, Ցանց
