Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 5.djvu/249

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Jump to navigation Jump to search
Այս էջը սրբագրված չէ

Կ–ի քաղաքներից առավել հայտնի են եղել Մաժաքը, Տիանան, Կոմանան (հըռ– չակված էր իբրն տաճարային խոշոր կենտ– րոն): Կ–ում առավել ուժեղ զգացվել է հել– լենիզմի ազդեցությունը: Նախաքրիստո– նեական շրջանում Կ. հայտնի էր տաճա– րային տնտեսություններով, որոնք ունե– ցել են բազմահազար ստրուկներ և ընդար– ձակ հողային տարածություններ: XIX դ. վերջին նախկին Կ–ի տարած– քում գտնվեցին ասուրական, սեպագիր արձանագրություններ, այսպես կոչված՝ «Կապադովկիայի տախտակներ», հետա– գայում՝ ասորեստանյան գաղութ Կանեշի արխիվը: Այդ նյութերը կարեոր տեղեկու– թյուններ են տալիս Ասորեստանում ստըր– կատիրության զարգացման վերաբերյալ: ^.PaHOBHq A., BOCTOHHbie npOBHH- ItHH PHMCKOH HMnepHH b I–III bb., M.–JI., 1949; rojiy6u;oBa E.C., OqepKH ccmnajib- Ho-nojraraqecKOH hctophh MajiOH A3hh b I – IIIbb., M., 1962; Goetze A., Kleinasien, 2 Aufl., Munch., 1957. Ս. Կրկյաշարյան ԿԱՊ ԱԼ, քաղաքացիական իրավունքում պայմանագիր, ըստ որի մի կողմը (կապա– լառուն) պարտավորվում է մյուս կողմի (պատվիրատուի) հանձնարարությամբ կատարել որոշակի աշխատանք, իսկ պատ– վիրատուն՝ վճարել դրա դիմաց: Աշխա– տանքը կատարվում է կապալառուի կամ պատվիրատուի նյութերով: Կապալառու կարող են լինել սոցիալիստական կազմա– կերպությունները, որոնք աշխատանքներ կատարում են ինչպես հիմնարկ–ձեռնար– կությունների, այնպես էլ (կենցաղսպա– սարկման ոլորտում) անհատ քաղաքացի– ների համար:

ԿԱՊԱԿՑԱՆՅՈՒԹԵՐ, շինանյութեր, որոնց շաղախն ունի պնդանալու և պինդ նյու– թերի հետ շաղկապվելու հատկություն: Լինում են անօրգ. կամ հանքային և օրգ.: Հանքային Կ. ըստ բաղադրության, հիմնական հատկությունների և կիրառման բնագավառի լինում են օդային (պնդանում են միայն օդում), հիդրավլիկական (պըն– դանում են նաև ջրում) և թթվակայուն: Օդային Կ–ից են սովորական կիրը, գիպ– սը, գաջը, մագնեզիումային ցեմենտը և հեղուկ ապակին, հիդրավլիկական Կ–ից են հիդրավլիկական կիրը, պորտչանդցե– մենտը, կավահողային ցեմենտը: Օդային Կ. օգտագործվում են միայն ջրի ազդեցու– թյունից զերծ կառույցներում, իսկ հիդրավ– լիկականը՝ ամեն տեսակի, այդ թվում նաե հիդրոտեխնիկական կառույցներում: Թթվակայուն Կ–ից են թթվակայուն ցե– մենտները: Օգտագործվում են թթվակա– յուն ծածկեր պատրաստելու համար: Օրգ. Կ. բարձրմոլեկուլային ածխաջրածին– ների և դրանց ոչ մետաղական ածանցյալ– ների խառնուրդներ են, որոնք օգտագոր– ծելիս փափկացնում են կամ լուծում լու– ծիչներում: Օրգ. Կ–ից են բիտոււէներն ու ձյութերը, որոնք հիմնականում օգտա– գործվում են ասֆալտբետոնի արտադրու– թյան մեջ: ՀՍՍՀ–ում արտադրվում են պորտլանդ– ցեմենտ (Արարատ), կիր (Արարատ, Զա– ջուռ), գաջ (Երեան) և այլ Կ.: Գրկ .XHTepOBHH M.H.j CTpOHTejIb- Hwe MaTepnajibi, M.f 1970.

ԿԱՊԱԿՏՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆ, տոպուոգիական տարածության ենթաբազմության կարեոր հատկություն, որն արտահայտում է մեկ ամբողջական կտորից կազմված լինելու իմաստ: Կ–յան ճշգրիտ սահմանումը հե– տնյալն է. X տոպոլոգիական տարածու– թյան M ենթաբազմությունը կոչվում է կապակցված, եթե այն հնարավոր չէ ներ– կայացնել M= AczB տեքսով, որտեղ A-ն և B-ն ոչ դատարկ, M-ի նկատմամբ բաց (կամ փակ) և չհատվող բազմություններ են: Միաչափ էվկլիդեսյան տարածության մեջ (թվային ուղղի վրա) կապակցված են միւսյն կետեյալ տեսքի ենթաբազմություն– ները՝ փակ, կիսափակ, բաց (սահմանա– փակ կամ ոչ) միջակայքերը: Հարթության (R2 տարածության) մեջ շրջանը, էլիպսը, պարաբոլը կապակցված ենթաբազմու– թյուններ են, հիպերբոլը կապակցված չէ: Եթե Mc:X կամայական ենթաբազմու– թյուն է, ապա M-ը կարելի է տրոհել մաք– սիմալ կապակցված ենթաբազմություննե– րի, որոնք կոչվում են M-ի Կ–յան բաղա– դրիչներ: Հիպերբոլն, օրինակ, տրոհված է երկու բաղադրիչների (երկու ճյուղերի): Կապակցված բազմությունների տոպոլո– գիական արտադրյալը կապակցված է: Կապակցված բազմության անընդհատ պատկերը կապակցված է, հետնաբար Կ. տոպոլոգիական հատկություն է, այսինքն՝ ինվարիանտ է բոլոր հոմեոմորֆիզմների նկատմամբ: Գրկ.AneKcaHflpoB II. C., BBefleHHe b TeopHio MHoacecTB h b odmyio Tononormo, M., 1977.

ԿԱՊԱԿ5ՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆ ԳԾԱՅԻՆ, տոպո– ւոգիական տարածության կարեոր հատ– կություն. X տոպոլոգիական տարածու– թյան M ենթաբազմությունը կոչվում է գծորեն կապակցված, եթե նրա յուրաքան– չյուր երկու կետ հնարավոր է միացնել M-ի մեջ գտնվող անընդհատ կորով: Գծո– րեն կապակցված յուրաքանչյուր բազմու– թյուն կապակցված է, մինչդեռ հակառակը, ընդհանրապես ասած, ճիշտ չէ: Եթե M-ը գծորեն կապակցված է, ապա նրա բոլոր հոմեոմորֆ պատկերները նույնպես այդ– պիսին են, այսինքն Կ. գ. տոպոլոգիական հատկություն է:

ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ, լեզվական միավորնե– րի շարակարգային կապը լեզվի համակար– գում: Հնչույթների Կ. իրացվում է պարզ կցումով (ա+թ–f ո+ռ), ձեույթների Կ.՝ պարզ կցումով կամ հոդակապով (սրտ+ –քոա, գր+ա+ սեղան): Բառերի և նախա– դասությունների Կ. կատարվում է համա– դասությամբ (երբ կապակցվող միավոր– ներից մեկը մյուսի քերականական լրա– ցումը չէ) և ստորադասությամբ (երբ կա– պակցվող միավորներից մեկը ստորադաս– վում է մյուսին, նրա քերականական լրա– ցումն է): Համադասական Կ. իրացվում է բադային և ոչ–բառային (շարահարական) եղանակներով: Բառային Կ–յան հիմնական արտահայտիչները համադասական շաղ– կապներն են, ոչ բառային Կ–յանը՝ պարզ կցումը՝ հատուկ հնչերանգի հետ: Բառերի ստորադասական Կ. իրացվում է առդրու– թյամբ, համաձայնությամբ, խնդրառու– թյամբ (կարմիր ծաղիկ, Աշոտը գնաց, գիրքը վերցնել սեղանից), նախադասու– թյունների ստորադասական Կ. բառային և ոչ–բառային եղանակներով: Բառային Կ–յան արտահայտիչներն այս դեպքում ստորադասական շաղկապներն են, հա– րաբերական ու հարաբերյալ բառերը, ոչ բւյսռային Կ–յան հիմնական արտահայտի– չդ դարձյալ պարզ կցումն է՝ հատուկ հըն– չերանգի հետ: Ն. Պառնասյան

ԿԱՊԱՂԱԿ (Կաբալա, Կաբալա– կ|ա), հնագույն քաղաք, Աղվանքի քաղա– քական, տնտեսական և մշակութային գըլ– խավոր կենտրոններից: Այստեղ էին նըս– ւոում Աղվանքի միացյալ թագավորության այռաջին գահակալները մինչե I դ. 2-րդ կեսը, երբ երկրի թագավորությունն ան– ցավ Ձողում հիմնադրված Մազքութական Արշակունի հարստությանը: Մինչե XV դ. առետրական խոշոր կենտրոն էր: XVI դ. ավերեցին Մեֆյանները:

ԿԱՊԱՆ, բերդաքաղաք Մեծ Հայքի Սյու– նիք նահանգի Զորք գավառում, Կապան (այժմ՝ Ողջի) գետի ձախ ափին, բլրի վրա: Հվ–ից պաշտպանված էր Արեիքի լեռներով, հս–ից՝ Կապան՛ի կիրճով, արմ–ից և հս– արմ–ից՝ Բաղաբերդ և Բաղակու քար բեր– դերով, արլ–ից՝ ամրակուռ պարիսպներով: V դ. հիշատակվում է որպես գյուղ: Արագ զարգացող Կ. IX դ. վերջին և X դ. սկզբին վերակառուցել ու պարսպապատել է Ջվան– շիր Սիսակյանի որդին՝ Ձագիկ Գ իշխանը: X դ. վերջից դարձել է Սյունիքի իշխանա– նիստը, ապա՝ թագավորության մայրաքա– ղաքը: 1103-ին սելջուկյան թուրքերը՝ Չորթմանի առաջնորդությամբ, համառ կռիվներից հետո, թափանցել են քաղաքի պարսպից ներս, սակայն, հազարավոր սպանվածներ թողնելով միջնաբերդի մոտ, ավերել են քաղաքը և նահանջել: Հետա– գայում, աստիճանաբար լքվելով բնակիչ– ներից, անշուքացել և դարձել է ավերակ: Կ. անունը ժողովրդի մեջ հարատեել է նաե Ղափան ձեով:

ԿԱՊԱՆ, սահմանային բերդ և լեռնանցք Կիլիկյան Հայաստանում, Զեյթունից հա– րավ–արեմուտք, Ֆռնուզ և Աստվածաշեն լեռների միջե: Կ. պաշտպանում էր Դաշ– տային Կիլիկիայի մատույցները: Առաջին անգամ հիշատակվում է որպես Լեոն Ա իշխանի (1129–37) տիրույթ: Լեոնի գե– րեվարությունից հետո գրավել են սելջուկ– յան թուրքերը, բայց շուտով այն ազատա– գրել է Թորոս Բ: Ռուբեն Բ իշխանը 1182-ին Կ–ի հսկողությունը հանձնել է եղբորը՝ Լեոն Բ–ին: Հայոց գահը ժառանգելուց հե– տո Լեոն Բ Կ–ի պաշտպանությունը հանձ– նել է իր վասալներից լատին իշխան Տանգ– րին: 1217-ին Իկոնիայի Քեյքաուս Իզեդ– դին սուլթանը թեե պաշարել է Կ. և Շողա– կանի մերձակա դաշտի ճակատամարտում հաղթել հայկ. փոքրաթիվ զորքին, սա– կայն չի կարողացել գրավել այն: Կիլիկիա– յի հայոց պետության անկումից հետո էլ Կ. մնում էր հայերի ձեռքում: XX դ. սկզբին Կ–ի մերձակա համանուն ավանում ապրում էին ավելի քան 400 տուն հայեր, որոնք տեղահան ու բնաջինջ եղան 1915–21-ին: Այժմ էլ նշմարվում են Կ–ի ավերակները: Գրկ.ււշաԿ Ղ–, Սիսուան, Վնա., 1885: Կիւիկիա, ՍՊԲ, 1894:

ԿԱՊԱՆ, այդպես է կոչվել Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի Ձորք գավառը (XI դա– րից) Կապան քաղաքի անունով:

ԿԱՊԱՆԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ, տես Սյու– նիքի թագավորություն՝.