սերտ կապերի մեջ, հայ բազմադարյան մշակույթի ավանդների հիման վրա: Հիշ յալ ժամանակաշրջանում ստեղծված մշա կույթը համահայկական է. նրա կերտմա նը մասնակցել են հայության բոլոր հատ վածները: Կ. հ–ի պետական արքունիքը հովանավորել և խրախուսել է հայ մտավո րականների մշակութային ձեռնարկումնե րը: Կ. Հ–ի բազմաթիվ մշակութային կենտ րոնների հիմնադրումը կապված է Ռուբին– յանների ու Հեթումյանների անվան հետ: Կոստանդին Ա հիմնադրել է Կաստաղոնի, Թորոս Ա՝ Դրազարկի ու Մաշկեորի, Մլեհը՝ Մեծքարի, Լեոն Բ՝ Ակների ու Գայլու վարդապետարանները են: Թորոս Բ եղել է հմուտ բանասեր, Լեոն Գ ստացել է Գրասեր պատվանունը: Վերջինս մշակել է Ակների հռչակավոր վարդապետարանի ծրագիրն ու կանոնադրությունը, կազմա կերպել ընտիր ու հազվագյուտ ձեռագրե րի հավաքման ու ընդօրինակման գործե րը: Լեոն Գ–ին աջակցել է կինը՝ Կեռան թագուհին: Հայ մշակույթի զարգացմա նը մեծապես նպաստել են Զաբել թա գուհին, Կոստանդին թագավորահայրը, Հեթում Ա, Հեթում Բ և Օշին թագա վորները: Կ. Հ–ի մշակութային կենտրոն ներում գործող հայ մտավորականները խնամքով հավաքել, ուսումնասիրել, կա նոնավորել և բազմացրել են նախորդ դա րերում ստեղծված հազարավոր ձեռագրեր, թարգմանել ասորական, արաբական, լա տինական, հունական բազմաթիվ գիտա կան ու գրական արժեքավոր երկեր: Գրչու թյան արվեստի հիմնական սկզբունքներն ու դրույթները տեսականորեն մշակվել և ընդհանրացվել են Կ. Հ–ում: Կ. Հ–ի մշակու թային վերելքի մասին մի անանուն ժա մանակագիր գրում է. «Քանզի լցաւ աշ խարհն Կիլիկեցւոց իմաստութեամբ, և բազմացան հետեողք թարգմանութեան. կէսք գրագրութեան, այլք ծաղկողք, ազ– գի–ազգի գունով զարդարողք և բազում կազմողք և կապողք. անուանի վարդա– պետք, որոց վկայեն իւրեանց ձեռագիր գրեանքն, որ կան մինչև ցայժմ, և կոչին Սսու, և են պատուական» (Ա լ ի շ ա ն Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885, էջ 515): Կ. Հ–ում ստեղծված գիտական, գրական և արվես տի մի շարք երկեր ունեն Վերածնության դարաշրջանին բնորոշ տարրեր, որոնց հետագա զարգացումն ընդհատվեց պե տության անկումից և երկրի նվաճումից հետո:
Լուսավորությունը: Կ. Հ–ում կրթական
գործը XII–XIV դդ. ապրել է զգալի առաջ
ընթաց: Լուսավորությունը դիտելով երկրի
բարգավաճման ու առաջադիմության կա
րևոր պայման, ժամանակի առաջավոր
պետական գործիչներն ու մտավորական
ները (Ներսես Շնորհալի, Ներսես Լամբ–
րոնացի, Սմբատ Սպարապետ, Հովհան
նես Երզնկացի Պլուզ, Մովսես Երզնկացի և
ուրիշներ) առաջադրել են դեռահաս սե–
րընդի համընդհանուր ուսուցման և դաս
տիարակման գաղափարը՝ ձգտելով կեն
սագործել այն: Երկրի բազմաթիվ բնակա
վայրերում ու վանքերում բացվել են դըպ–
րոցներ: Դրանց մի մասում միաժամանակ
սովորել են հարյուրավոր աշակերտներ ու
աշակերտուհիներ: Կրթությունը եղել է
ձրի և մատչելի: Սմբատ Սպարապետի Դա–
տաստանագրքի «Վասն վարդապետի որ
վարձ չառնու վասն գրոց կարդալոյ» 71-րդ
հոդվածի համաձայն՝ «Կու հրամայէ աւ–
րէնքս, որ բնաւ վարդապետ վարձ չառնու
վասն գրոց կարդալոյ կամ գիտութեան
եկեղեցւոյ ուսմանց, իսկի չէ պատեհ վարձ
առնուլ և ապա ուսուցնել: Ապա կու հրա
մայէ [աւրէնքս] զորբերն և զաղքատքն
ստածել և խնամել և անուշացնել ի գործ,
որք շատ դիմեն ու գան ի յուսումն»: Նախ
նական կրթությունը սկսվել է 7 տարեկան
հասակից և տևել 3–5 տարի: Տարրական
դպրոցներում աշակերտներին սովորեց
րել են գրաճանաչություն, ընթերցանու
թյուն և արտասանություն, թվաբանու
թյուն, երաժշտություն, նկարչություն,
նախնական գիտելիքներ տվել կրոնից,
պատմությունից, աշխարհագրությունից
ևն: Միջնակարգ դպրոցներում ուսուցանել
են քերականություն, ճարտասանություն,
առասպելավարժություն, գրչության ար
վեստ, նկարչություն, պատմություն, աշ
խարհագրություն, մաթեմատիկա, երկրա
չափություն, աստղագիտություն, տոմա
րագիտություն, փաստաթղթերի ձևակերպ
ման հմտություն, օտար լեզուներ, երա–
Ժըշտություն, կրոն ևն: Աշակերտների
նկատմամբ մանկավարժները ցուցաբե
րել են անհատական մոտեցում՝ հաշվի
առնելով նրանց սեռային և տարիքա
յին առանձնահատկությունները, վարքը,
խառնվածքը, հակումներն ու ընդունակու
թյունները: Ուսուցմանը զուգընթաց, աշա
կերտները պարբերաբար ենթարկվել են
ստուգման և քննության: Սիջնակարգ դըպ–
րոցները պատրաստել են պետական և
հասարակական մանր աստիճանավորներ,
առավել ընդունակները ուսումը շարու
նակել են բարձրագույն դպրոցներում:
Բարձրագույն մասնագիտացված դպրոց
ներում կամ վարդապետարան–համալսա–
րաններում դասավանդել են աստվածա
բանություն, իմաստասիրություն, տրամա
բանություն, իրավագիտություն, դիվա
նագիտություն, բժշկագիտություն, տար
րաբանություն, օտար լեզուներ, քերթողա
կան, գեղանկարչական, երաժշտական ար
վեստներ ևն: Բարձրագույն դպրոցները
պատրաստել են գիտնականներ, պետա
կան և հոգևորական բարձր աստիճանա
վորներ: Նրանցում դասավանդող ուսուց
չապետները՝ գիտնականները, րաբունա–
պետները, վարդապետները, որպես պե
տական ծառայողներ, պետությունից ըս–
տացել են ռոճիկ: Բարձրագույն դպրոց
ների ուսուցչապետներին նշանակել է ար
քունիքը: Հակոբ վարժապետը գրում է,
որ ինքը Կրակայի աշխարհիկ դպրոցում
ուսուցչապետ է կարգվել «ի թագաւորէն
Հայոց չորրորդ Լևոնէ, և թագադրին և
պայլին Հայոց Աւշընի տեառն Կոռիկո–
սայ»: Դպրոցներում ուսուցումը տար
վել է ժողովրդի խոսակցական լեզվին
մոտ կիլիկյան միջին հայերենով: Թարգ
մանիչներ և դիվանագիտական գործիչ
ներ պատրաստելու համար դպրոցներում
ուսուցանել են բազմաթիվ օտար լեզուներ:
Կ. Հ–ում ուսումնագիտական խոշոր
կենտրոններ են եղել Ակները, Արքայա
կաղնին, Դրազարկը, Կրական, Հեսվան–
ցը, Մաշկևորը, Մեծքարը, Մլիճը, Պեր
ճերը, Ջերմաղբյուրը, Սկևռան, Սիս, Տար
սոն և այլ քաղաքների վարդապետարան
ները: Սև լեռան վարդապետարաններից
հռչակված են եղել Արեգին, Շափիրին,
Շուղրը, Պաղակձիակը, Պառլահոնը («Դը–
րաիսո Աստուծոյ»), Վարդկան, Քարաշի–
թը: Սիս մայրաքաղաքի բազմաթիվ կըր–
թարաններից մեծահռչակը եղել է Ներսես
Լամբրոնացու հիմնադրած աշխարհիկ
համալսարանը, որտեղ գլխավորապես
կրթվել են պետական խոշոր գործիչներն
ու գիտնականները: Այնտեղ դասախոսող
ականավոր գիտնականները, նախան
ձախնդրորեն հետևելով հին աթենական
կրթությանը, թարգմանել և ուսումնասի
րել են Հոմերոսի, Պլատոնի, Սոկրա–
տեսի, Արիստոտելի, Եվկլիդեսի, Թեո–
փանոսի, Դիոնեսի, Պորփյուրոսի, Պյու
թագորասի և այլոց երկերը: Դրազարկի
վարդապետարանը հռչակված էր լեզունե
րի ուսուցմամբ, գրչության, գեղանկար
չության, երաժշտության բարձր արվես
տով: Դրազարկի սանն է եղել մանրա
նկարիչ Սարգիս Պիծակը: Այնտեղ դա սա
վան դել են Հովսեփ երաժշտապետը,
առակագիր Վարդան Այգեկցին, Բարսեղ
ուսուցչապետը (Հեթում Ա թագավորի
եղբայրը), Թորոս դասապետը: Վերջինս,
երաժիշտ լինելուց բացի, եղել է հմուտ
դիվանագետ և XIII դ. երկրորդ կեսին
դեսպանի պաշտոն վարել Անգլիայում:
Սև լեռան վարդապետարաններից մեկում
ուսումը կատարելագործել է Մխիթար
Գոշը, Շուղրիում կրթվել են Ներսես
Շնորհաչին և Գրիգորիսը, Պառլահոնում
դասախոսել են Գևորգ Մեղրիկը, Գրիգոր
Լոռեցին, Կիրակոս գիտնականը, Գրի
գորը, Մատթեոսը: Գիտության, արվեստի
և գրչության խոշորագույն կենտրոն Մե
ծարքում դասավանդել են Հակոբ վար
ժապետը և Հովհաննես Երզնկացի Պւու–
զը Սկևռայի վարդապետարանում են
կրթվել Գրիգոր Սկևռացին և Ներսես
Լամբրոնացին: Սկևռայի ուսուցչապետնե
րից հիշատակվում են Բասիլը, Հովհան
նեսը և Բարդուղիմեոսը: Գևորգ Սկևռա
ցին ուսումն ավարտելուց հետո դասա–
վանդել է Սկևռայում, որի մոտ կրթվել
են քերականագետ և գեղագիր Գևորգ
Երզնկացին, Մխիթար վարժապետը, Սի–
մեոն երաժիշտը: Հովհաննես հիշատակա
գիրը Կ. Հ. բնութագրել է որպես «երկիր
իմաստասիրաց և ուսումնասիրաց»: Իսկ
մի անանուն ժամանակագիր գրում է.
«Լի անթերի էր իմաստութիւնն ընդ այն
ժամանակս՝ յաշխարհն Կիլիկեցւոց. մին
չև կանայքն ևս գրէին և ընթեռնուին»:
Պետականության անկումից և Կ. Հ–ում
օտար նվաճողների տիրապետության
հաստատումից (XV դ.) հետո լուսավոր–
չակրթական կյանքը ևս անկում ապրեց,
կրթական կենտրոններից շատ քչերը շա
րունակեցին պահպանել իրենց գոյու
թյունը:
Պատմագրությունը: XI–XIV դդ. նոր
առաջընթաց ապրեց հայ պատմագրու
թյունը: Ընդհանուր պատմագրական եր
կերից բացի տարածվեցին ու զարգացան
տարեգրական և ժամանակագրական
բնույթի երկերը, որոնք հատկանշվում են
պատմական դեպքերի ու իրադարձություն
ների հետևողական շարահյուսվածքով,
փաստագրական նյութերի առատությամբ,