րիդ–նատրիում–մագնեզիումական կազ– մի հանքային ջրերն են (բաղադրու– թյամբ մուռ են «Զերմուկ»-ին): Կ–ի շրջա– գծում գտնվող վանաձորի հովտում գոր– ծում է «Հայաստան» առողջարանը, որտեղ բուժվում են նյարդային համակարգի ֆունկցիոնալ խանգարումներով, նևրոզ– ներով, շնչառական օրգանների ոչ տու– բերկուլոզային, ծայրամասային նյարդա– յին համակարգի հիվանդություններով, ներքին սեռական օրգանների (կանանց) քրոնիկական բորբոքումներով տառապող– ները: Գործում են նաև արհմիություննե– րի 2 տուրհանգրվան, պիոներական 10 ճամբար: 1979-ի տվյալներով Կ–ի բնակչության մեծ մասն ընդգրկված է սպորտային ընկե– րություններում, կոլեկտիվներում և խմբե– րում: Կ–ում գործում է 1 մարզադաշտ, 5 խաղահրապարակ, 30 մարզադահլիճ: 1976-ին շահագործման է հանձնվել սպոր– տի պալատը: Լուսավորությունը, գիտությունը և մշակույթը: Նախասովետական Կ–ում գործել են եկեղեցական ծխական (հիմնը– վել է 1853-ին), Օրիորդաց (1879), պետ. երկդասյա ռուս. (1897), երկաթուղային– ների և ռուս պաշտոնյաների երեխաների (1908) դպրոցներ: Սովետական կարգեր հաստատվելուց հետո բացվել են մանկա– պարտեզներ, մանկատներ («Ծաղկոց– ներ»), մանկատնային, I և II աստիճանի աշխատանքային, գյուղատնտ. (հետագա– յում տեխնիկում), 1927-ին՝ 7-ամյա (երկու) դպրոցներ: 1930-ին գործել են մանկա– վարժական (3-ամյա) և շինարարական (3-ամյա) տեխնիկումներ: Բացվել են հան– րակրթական լրիվ միջնակարգ, միջնա– կարգ երաժշտական (1934) դպրոցներ, բժշկական ուսումնարան (1935): 1978-ին Կ. ուներ 27 մասսայական (21854 սովո– րող), 3 երեկոյան և հերթափոխային, մեկ հեռակա դպրոց, 1464 ուսուցիչ: ժողկըր– թության բյուջեն 1978-ին 1960-ի համեմատ աճել է 25 անգամ: 1978-ին Կ–ում գործում էին 42 մսուր–մանկապարտեզ (7000 երե– խա), 4 երաժշտական, նկարչական (հիմն. 1957-ին) դպրոցներ, բժշկական, երաժըշ– տական ուսումնարաններ, սարքաշինա– կան, շինարարական, քիմիա–տեխնոլո– գիական, առևտրա–տնտեսագիտական տեխնիկումներ, 3 միջնակարգ տեխնիկա– կան ուսումնարան, 3 սպորտային, մեկ հաշվապահական դպրոց: Կ–ում 1959-ին բացվել է Երևանի Կ. Մարքսի անվ. պոլի– տեխնիկական ինստ–ի մասնաճյուղ, որն ունի արդ. և քաղաքացիական շի– նարարության (հայկ. և ռուս, բաժին– Կիրովական. Հ. Աբելյանի հուշարձանը (բազալտ, 1965, քանդակագործ՝ Մ. Մինսայան) Արհեստական լիճ Կիրովականում Կիրովականի «Արմենի ա» առողջարանը Կիրովականի պատկերասրահի շենքը Կիրովական. 1. կավե բզեզ, ծարիրից կոճակներ և ուլունքներ, 2. սև, նախշավոր կավամաններ, 3. արծաթե թաս (մ. թ. ա. II հազարամյակ) ներ), մեքենաշինության տեխնոլոգիայի և անօրգանական նյութերի տեխնոլո– գիայի ֆակուլտետներ՝ ցերեկային ու ե– րեկոյան բաժիններով: Կիրովականի Սանկավարժական ինսէոիտոււոում (հիմն. 1969-ին) սովորում են (1978) մոտ 4 հզ. ուսանող և աշխատում 200 դասախոս: Կ–ում գործում են տասնյակ գրադարան– ներ, ընթերցարաններ, կերպարվեստի պատկերասրահ և երկրագիտական թան– գարան, Ս. Զորյանի տուն–թանգարանը, կուլտուր–լուսավորական 5 օջախ, դրամա– տիկական թատրոն, 3 կինոթատրոն, ռա– դիոհաղորդումների հանգույց (1928-ից): Երևանի հեռուստատեսության ծրագրերի վերահաղորդման կայան ևն: 1956-ին ըս– տեղծվել է Հայաստանի գրողների միու– թյան Կիրովականի բաժանմունքը, որ– տեղ ընդգրկված են ՍՍՀՄ գրողների միու– թյան 7 անդամներ: Բաժանմունքի շուրջը համախմբված են մեծ թվով սկսնակ ստեղ– ծա գործողներ: Կ–ում են գտնվում «Ավտոմատիկա» ԳՀԻ (հիմն. 1956-ին), է. Լ. Տեր–Ղազարյանի անվ. պոլիմերային սոսինձների գի– տահետազոտական նախագծային ինստ–ը (հիմն. 1958-ին), Հայկական ՍՍՀ ընդ– հանուր հիգիենայի և պրոֆեսիոնալ հի– վանդությունների ԳՀԻ–ի բաժանմուն– քը: Կ–ում կազմակերպված է (1973) ՀՍՍՀ գիտատեխնիկական ընկերությանը կից Երևանի հասարակական ասպիրանտու– րայի մասնաճյուղ, որը պատրաստում է կադրեր մեքենաշինության և մեքենա– յացման մասնագիտությունների գծով: Քիմգործարանում տեղավորված են ՀՍՍՀ ԳԱ ֆիզիկայի ինստ–ի բյուրեղների բաժնի լաբորատորիան, գիտատեխնիկա– կան ինֆորմացիայի և տեխնիկա–տնտե– սական հետազոտությունների Հայկական ԳՀԻ–ի Կ–ի բաժանմունքը, ինչպես նաև հանրապետական տեխնիկայի տան մաս– նաճյուղը: Կ–ի ինստ–ներում գիտահետա– զոտական և դասախոսական աշխատանք է կատարում շուրջ 300 մարդ, որոնցից 6-ը դոկտոր է, 120-ը՝ գիտության թեկ– նածու, 200-ը՝ ավագ գիտաշխատող: Կ–ի տպարանը հիմնադրվել է 1922-ին: Կ–ում լույս են տեսնում «Կա;ժ» (1951-ից) քա– ղաքային, «Կիրովականի քիմիագործ» (1957-ից) բազմատիրաժ, «Գուգարք» (1965-ից) շրջանային թերթերը: XIX դ. քաղաքում եղել է երկու եկեղե– ցի՝ կառուցված 1831-ին (1828-ի երկրա– շարժից քանդված հին եկեղեցու տեղում) և 1895-ին (ռուս, եկեղեցին): Նախահեղա– փոխական Մեծ Ղարաքիլիսան գյուղա– քաղաք էր, ամառանոցային վայր՝ կա– ռուցապատված 1–2-հարկանի բնակելի տներով: ճարտ. խոշոր շինություններ չեն եղել, բացի Թաիրովների ամառանոցից (ներկայիս «Հայաստան» առողջարանի կենտրոնական մասնաշենքը): Մովետա– կան կարգերի հաստատումից հետո, ար– դյունաբերության զարգացմանը զուգըն– թաց, սկսվել են քաղաքի հատակագծման և կառուցապատման աշխատանքները: 1929–30-ին կազմվել է Կ–ի առաջին հա– տակագիծը (ճարտ–ներ՝ Կ. Հալա բ յան, Մ. Մազմանյան, Գ. Քոչար), որը նախա– տեսում էր քաղաքի տարածքն ընդլայնել (մինչև 1028 հա) արմ.–-արլ. ուղղություն -
