Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/241

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված է

սիրում է նաև հաշվողական տեխնիկայի ստեղծման և շահագործման տեսական արմատական հարցեր: Այժմ հաշվողական մեքենաները կենտրոնացվում են, և ստեղծվում է կոլեկտիվ օգտագործման խոշոր Հ. կ.: Հաշվողական մեքենաները տեղադրվում են հիմնական Հ. կ–ում, իսկ փոքր Հ. կ–ները իրենց մոտ տեղադրված համապատասխան սարքերի օգնությամբ օգտագործում են դրանք: Տարբեր արտադրողականություն ունեցող Հ. կ–ները ունեն սարքավորումների տարբեր կազմ: Երևանում այժմ գործում են մի քանի տասնյակ արտադրական և մի քանի գիտահետազոտական Հ. կ–ներ: Հ. կ–ների մեծ մասը ապահովված է բարձր արտադրողականություն ունեցող ժամանակակից մեքենաներով:

ՀԱՇՎՈՂԱԿԱՆ ՄԵՔԵՆԱ, ինֆորմացիայի ալգորիթմական մշակման և հաշվարկման պրոցեսի մեքենայացման համար նախատեսված սարք կամ սարքերի համախումբ: Հ. մ–ները լինում են մեխանիկական, պնևմատիկ, օպտիկական, հիդրավլիկական, էլեկտրական, էլեկտրոնային կամ համակցված: Հ. մ–ներն ըստ ինֆորմացիայի ներկայացման ձևի բաժանվում են երեք տիպի, անընդհատ գործողության կամ անալոգային (ինֆորմացիան ներկայացվում է որոշակի ֆիզիկական մեծությունների օգնությամբ, օրինակ, թափանիվի պտտման անկյան, էլեկտրական հոսանքի ուժի ևն), թվանշանային (ԹՀՄ, ինֆորմացիան ներկայացվում է թվանշանների վերջավոր հաջորդականության տեսքով), հիբրիդային (ինֆորմացիայի ներկայացման երկու ձևերն էլ օգտագործվում են): Գիտության և ժող. տնտեսության բազմաթիվ բնագավառներում լայն տարածում են ստացել էլեկտրոնային ԹՀՄ–ները:

Ա. Պեարոպան

ՀԱՇՏՅԱՆՔ (հուն, անվանումը՝ Άσθιαvηvή, Ασταvττιs), գավառ Մեծ Հայքի Ծոփք նահանգում: Հս–արմ–ից սահմանակից էր Խորձյան, արլ–ից՝ Տարոն, արմ–ից՝ Պաղնատուն և Բալահովիտ գավառներին, հվ–ից ձգվում էր մինչև Հայկական Տավրոսի լեռնաշղթան և Կղեսուրի լեռնանցքը: Ընդգրկում էր Արևմտյան Տիգրիսի հս–արլ. ակունքների շրջանը, ինչպես նաև Արածանի գետի միջին հոսանքի ու նրա Գինեկ վտակի հովիտները: Հիմնականում համընկնում է հետագայի ճապաղջուր կա զային: Վաղ միջնադարում Հ–ի բնակավայրերից հայ մատենագիրները հիշատակում են Հանդիսյանքը, Ոլորը, Շտյան, Մուշեղան կամ Մուշեղամարդը, Գիրեհը կամ Կրեհը, Ալվարը:

Հ. եղել է հայ Արշակունիների ժառանգական տիրույթը, որտեղ բնակվել են այդ արքայատան կրտսեր անդամները: IV դ. Հ–ի իշխանները (Գագ, Դատ և ուրիշներ) հիշվում են որպես Արշակունյաց գահին հավատարիմ մարտիկներ: V–VI դդ. բյուգանդական տիրապետության ներքո Հ. կազմել է Սատրապական Հայք վարչամիավորման հինգ սատրապություններից կամ նախարարություններից մեկը: Հ–ի սատրապն իշխել է ցմահ, ժառանգական իրավունքով, ունեցել սեփական ռազմ, ուժերը, ինքնուրույն վարչությունը ևն: Բյուզանդիան զորք չի մտցրել Հ., չի միջամտել նրա ներքին գործերին: 479-ին, Սատրապական Հայքի ապստամբությունը ճնշելուց հետո, Զենոն կայսրը Հ–ի իշխանին ևս զրկեց ժառանգաբար կառավարելու իրավունքից: Հուստինիանոս I կայսրը 536-ի հրովարտակով վերացրեց Հ–ի ներքին ինքնավարությունը, իսկ Սատրապական Հայքը դարձրեց բյուզանդական Չորրորդ Հայք նահանգը՝ Մարտիրոսուպոլիս կենտրոնով: Հ–ի Կթառիչ բերդաքաղաքը (բյուզանդական և պարսկ. տիրապետությունների սահմանագծին) վերակառուցվեց և դարձվեց զորակայան: VII դ. կեսից Հ. ազատագրվել է բյուզանդացիներից և միավորվել առժամանակ անկախացած Հայաստանին: VIII–-IX դդ. Հ–ին տիրել են արաբ, նվաճողները: IX դ. վերջից մտել է Բագրատունիների թագավորության մեջ: XI դ. կեսից Հ–ին տիրել են բյուզանդացիները, սելջուկյան թուրքերը, թաթամոնղոլները, XVI դարից՝ օսմանյան թուրքերը: Օտար տիրապետությունների ներքո Հ–ի հայ բնակչության կողքին հաստատվեցին զգալի թվով թուրք և քրդական ցեղեր: 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ, Հ–ի հայերը նույնպես բնաջնջվեցին:

Մ.Կատվալյան

ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ, միջազգային պայմանագրի տեսակ, որով դադարում է պատերազմական վիճակը կողմերի միջև: Տես նաև Պայմանագիր միջազգային։

ՀԱՇՓՇՏԱՆ ՆԵՐՔԻՆ, գյուղ Արևմտյան Հայաստանում, Վանի վիլայեթի Արճակի գավառում: 1909-ին ուներ 15 տուն հայ բնակիչ, ապրում էին նաև թուրքեր, զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահությամբ: Գյուղի հայերը տեղահանվել են 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ: Նրանց մի մասը զոհվել է, փրկվածները բնակություն են հաստատել Արևելյան Հայաստանում:

ՀԱՊԱԼԱՍԵՆԻ (Vaccinum), հապալասազգիների ընտանիքի բույսերի ցեղ: Հայտնի է 200 տեսակ: Տարածված են կարմիր Հ. (V. vitis idae), սև Հ. (V. myrtillus), կապույտ Հ. ( V. uliginosum), բարձրաճ Հ. (V. corymbosum), խոշորապտուղ Հ. (V. pallidium): Բազմամյա հատապտղային կիսաթփեր են՝ 0,3–1,0 մ բարձրությամբ: Տերևները՝ երկար, օվալաձև, ձվաձև: Ծաղիկները՝ սպիտակ կամ թույլ վարդագույն, պտուղները խոշոր են, գնդաձև, երբեմն՝ երկարավուն, մաշկը՝ նուրբ, փառակալած: Հյութալի են, քաղցրաթթվաշ: Պարունակում են շաքարներ, վիտամիններ: Օգտագործվում են թարմ և վերամշակված (մուրաբա, ջեմ, հյութ են): Ունի հակացինգային, միզամուղ նշանակություն: Վայրի Հ. աճում է ՍՍՀՄ հս. շրջաններում, Կովկասում: ՀՍՍՀ–ում հանդիպում է անտառային շրջաններում: Բազմացվում է կտրոններով:

ՀԱՊԱՂՄԱՆ ՏԱՐՐ, իմպուլսային ազդանշանները ժամանակավորապես ուշացնող էլեկտրական սխեմա, որն ունի մեկ մուտք և մեկ կամ մի քանի ելք: Հ. տ–երը լինում են ասինխրոն և սինխրոն: Ասինխրոն Հ. տ–երում ելքի ազդանշանը ստացվում է մուտքին ազդանշան հաղորդելուց հապաղման է ժամանակից հետո, որը որոշվում է սխեմայի պարամետրերով: Սինխրոն Հ. տ–երում ելքի ազդանշանը ստացվում է մուտքին ազդանշան հաղորդելուց հետո՝ սինխրոնացման ազդանշանների պարբերությանը հավասար ժամանակ անց: Հ. տ–երը լինում են պասսիվ (չունեն ուժեղացնելու հատկություն) և ակտիվ (ուժեղացնում են ազդանշանը): Հ. տ–երն օգտագործվում են ավտոմատիկայում և Էլեկտրոնային հաշվողական մեքենաների զանազան հանգույցներում՝ ազդանշանների տարբեր ժամանակային շեղումներ ստանալու համար:

ՀԱՊԱՎՈՒՄ, բաղադրյալ անվանումների կրճատված մասերով բառակազմության տեսակ: Լայն տարածում է ստացել սովետական շրջանում: Հ–ների կրճատված բաղադրիչները ձևույթային կարգի միավորներ չեն և համապատասխանում են բաղադրյալ անվանումների, բառակապակցությունների բաղադրիչների կրճատված առաջին մասերին, վանկերին կամ տառերին: ժամանակակից հայերենում Հ–ներն ըստ կազմության լինում են՝ 1. վանկային՝ կազմված բառերի առաջին վանկերից կամ իբրև վանկ դիտվող բառամասերից (պետհրատ), 2. տառային՝ կազմված միայն սկզբնատառերից (բուհ՝ բարձրագույն ուսումնական հաստատություն), 3. խառն՝ կազմված վանկերից, տառերից և լրիվ բառերից՝ տարբեր բաղադրություններով՝ ա. վանկաբառային (խնայդրամարկղ), բ. վանկատառային (Հայբամշին), գ. բառատառային (Տաթև–ՀԷԿ), դ. բառատառավանկային (Երևան– ՀԷԿշին): Հ–ների զգալի մասը փոխառված կամ պատճենված է ռուսերենից (զագս, սովխոզ ևն) կամ նրա միջնորդությամբ՝ այլ լեզուներից (ՆԱՏՕ ևն):

Գրկ, Սևակ Գ., ժամանակակից հայոց լեզվի դասընթաց, Ե., 1955: Մարգարյան Ա., Հայոց լեզվի հապավումների բառարան, Ե., 1979:

Ս. էլոյան

ՀԱՊԵՏՈԱ (հուն. ’laлετός), ըստ հին հունական դիցաբանության՝ տիտանոս: Համարվել է Ուրանոսի և Գեայի որդին, Ասիայի ամուսինը, Ատլանտոսի և Պրոմեթեոսի հայրը, իսկ վերջինիս միջոցով՝ մարդկության նախահայր: Զևսի դեմ ըմբոստանալու համար իբր մյուս տիտանոսների հետ նետվել է անդունդ:

ՀԱՊԼՈԻԴ (< հուն. ՝αлλός– միայնակ, պարզ և ειδΟς – տեսակ), օրգանիզմ, որը մարմնական (սոմատիկ) բջիջներում ունի քրոմոսոմների ոչ կրկնակի հավաք: Վերջինս կազմվում է դիպլոիդ