Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/405

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

շալ լեռնաշղթան՝ 3500–4000 միշին, մինչե 6028 մ առավել բարձրություններով: Ունի ատամնավոր նեղ լեռնակատար և բազմաթիվ լճեր: Կենտրոնական մասին բնորոշ են բարձր լեռները (Դհաոլադհար, Մահաբհարատ) սրածայր կատարներով և խորը հովիտներով: Տիստա տեկտոնա– կան հովտից արլ. Փոքր Հ–ի լանշերը բա– ժանված են կախովի հովիտներով՝ «դոլար– ներով» (դռներ): Երկրորդ աստիճանը եր– րորդից բաժանվում է Կատմանդու, Արինա - գար U այլ ընդարձակ իջվածքային հովիտ– ների շղթայով: Երրորդ աստիճանը՝ Մեծ (Բարձր) Հ. կամ Հիմալայան Գլխավոր լեռնաշղթան, սկըս– վում է Նանգապարբատ (8126 t/) լեռնա– զանգվածից, եզրերում բարձրանում է և իր մեշ ընդգրկում Դեոսայի, Ռուշպու և այլ բարձրավանդակներ: Սաթլեշ գետից հվ–արլ. Մեծ Հ. առաշացնում են սառցա– դաշտ երով ծածկված հզոր լեռնակատար– ներ՝ բարձրադիր լեռնազանգվածներով ու պիկերով: Տիստա գետից արլ. Մեծ Հ. զգալի ցածրանում են, և ռելիեֆում տիրա– պետում են խորը գետահովիտները: Են– թադրվում է, որ Հ. պատկանում են Ալպյան գեոսինկլինալի (ծալքավորման) մարզին; Օգտակար հանածոներից կան պղինձ, ոսկի, քրոմիտ, շաՓյուղա, նավթ, բնական գազ: Կլիման Հ–ի արմ. սեկտորում բնութա– գրվում է ջերմաստիճանի մեծ տատանում– ներով և ուժեղ քամիներով: Ձմեռը ցուրտ է, հունվարի միջին ջերմաստիճանը – 10°0ից –– 18°C է, 2500 t/–ից բարձր վայ– րերում լինում են ձնաբքեր: Ամառը տաք Է, չոր: Հուլիսի միջին ջերմաստիճանը մոտ 18°C Է: Տեղումները (տարեկան մոտ 1000 tltl) կապված են ցիկլոնների հետ, ընդ որում հովիտներում և գոգավորու– թյուններում 3–4 անգամ քիչ են, քան լեռ– ներում: Արևմտյան Հ–ում են գտնվում (1800– 2000 մ բարձրության վրա) Հընդ– կաստանի կլիմայական առողջարանների մեծ մասը (Շիմլա ևն): Հ–ի արլ. սեկտորն ունի առավել շոգ և խոնավ կլիմա՝ խոնավության մուսսոնային ռեժիմով: 1500 մ բարձրության լեռնա– լանջերին ամռան ջերմաստիճանը բարձ– րանում է մինչև 35°C, հովիտներում՝ 45°C: Անձրևներն անընդմեջ են: Հվ. լանջերին (մինչև 3000– 4000 մ բարձրությունները) թաֆվում են 2500– 5000 մմ տեղումներ, ներքին շրջաններում՝ մինչե 1000 էէւէ: 1800 it բարձրության վյաւ հունվարի մի– ջին ջերմաստիճանը 4°CԷ, 3000 է/-ից բարձր՝ բացասական: Հովիտներում լի– նում են խիտ մառախուղներ: Հ–ի հս. լան– ջերն ունեն ցուրտ լեռնաանապատային կլիմա՝ ջերմաստիճանների օրական մեծ (45°C) տատանումներով և մինչև 100 ւէւէ տարեկան տեղումներով: Ամռանը 5000– 6000 tt բարձրություններում միայն ցերեկ– ներն են լինում դրական ջերմաստիճան– ներ: Հարաբերական խոնավությունը 30– 60% Է: Զմռանը հաճախ ձյունը գոլորշիա– նում է դեռ չհալված: Հ–ի գետային ցանցը զարգացած է հվ. լանջին: Գետերը վերին հոսանքներում ունեն ձնասառցադաշտա– յին, միջին և ստորին հոսանքներում՝ անձրևային սնում: Հովիտները նեղ են, խոր, շատ են սահանքներն ու ջրվեժները, Արևմտյան Հ–ում՝ լճերը (Վուլար, Ցոմո– րարի ևն): Մառցադաշտերի ընդհանուր տարածությունը 33 հզ. կմ2 Է: Զոմոլունգ– մայի (19 կմ), Կանչենջանգայի (16 և 26 կմ) զանգվածների, Կումաոնյան Հ–ի (Միլամ՝ 20 կմ, Գանգոտրի՝ 32 կմ), Փեն– ջաբի Հ–ի (Դուրունգ–Դրունգ՝ 24 կմ, Բար– մալ՝ 15 կմ) սառցադաշտերն ամենաեր– կարներն են; Մառցադաշտերն ավելի շատ են Արևմտյան Հ–ում: Լանդշաֆտները բազ– մազան են հատկապես Հ–ի հվ. լանջերին: Լեռների ստորոտների երկայնքով, արմ–ից մինչև Ջամնա գետի հովիտը, ձգվում Է տերաների (Փայտա–թՓուտային մացա– ռուտների) ճահճային գոտին (ջունգլիներ): Լեռների մինչև 1000–1200 f/ բարձրու– թյան հողմադիմաց լանջերին և գետերի հովիտներում աճում են մշտականաչ խո– նավ արևադարձային անտառները, արմ–ում՝ 1200 է/-ից, արլ–ում 1500 ւ/-ից բարձր տարածված է մշտականաչ սաղար– թավոր անտառների գոտին: 2200 t/–ից բարձր բարեխառն տիպի անտառներն են՝ տերևաթաՓ ն Փշատերև ծառատեսակնե– րով: 2700–3600 մ բարձրությունների վրա տիրապետում են Փշատերև անտառները: Անտառային գոտու ստորին մասին բնո– րոշ են կարմրահողերը, բարձր մասերի համար՝ անտառային գորշ հողերը, ավե– լի վեր՝ մինչե 5000 մ բարձրությունները, տարածված են ենթալպյան և ալպյան գոտիները: Առանձին բույսեր հասնում են նույնիսկ մինչե 6000 մ բարձրություն– ներ: Արևմտյան Հ–ի լանդշաֆտները ավե– լի չորասեր են, 1200–1500 մ բարձրու– թյուններից հանդես են գալիս միջերկրա– ծովյան մերձարևադարձային տեսակներ: Լեռների ստորին լանջերի անտառներում և տերաներում կան Փիղ, ռնգեղջյուր, գոմեշ, վայրի խոզ, այծքաղ, վագր, լուսան, կապիկների տարբեր տեսակներ, բազմա– թիվ թռչուններ են; Հ–ի հս. լանջերին գերիշխում են լեռ– նաանապատային լանդշաֆտները՝ նոսր, չոր խոտերով ու թՓուտներով: Ծառային բուսականություն հանդիպում է գլխա– վորապես գետերի հովիտներում: Կենդա– նիներից տարածված են Տիբեթի կենդա– նական աշխարհի ներկայացուցիչները՝ հի– մալայան արջը, վայրի այծը, վայրի ոչ– խարը, յւևկը, բազմաթիվ կրծողներ: Մինչև 2500 մ բարձրությունների լանջերը մշակ– վում են: Գերակշռում են պլանտացիոն կուլտուրաները՝ թեյի թուՓ» ցիտրուսային– ներ, ոռոգելի դարավանդներում՝ բրինձ: Հյուսիսային Հ–ում գարին բարձրանում է մինչե 4500 Վ բարձրությունները: