նոփոնի (մ. թ. ա. V– IV դդ.), Զենոբ Գլակի (մ. թ. IV դ.), Մովսես քսորենացու (V դ.), Պրոկոպիոս Կեսարացու (VI դ.) և այլոց երկերում: Մակայն Հ–ում առաջին հայ համայնքները կազմավորվել են XVI դ., բնակիչները հիմնականում վաճառականներ էին, պետ. և զինվորական ծառայողներ: Հնդկահայ համայնքները ստվարացել են XVII–XVIII դդ. (շուրջ 20–25 հզ. մարդ), երբ բազմաթիվ պարսկահայեր (հատկապես Նոր Ջուղայից) բնակություն են հաստատել Հ–ում: Հայերը բնակվում էին Հ–ի շուրջ 20 քաղաքներում ու առևտըրակայաններում (Ագրա, Կաչկաթա, Չինսուրահ, Մեիդաբադ, Մուրաթ, Բոմբեյ, Մադրաս, Մալաբար, Հայդարաբադ, Գվալիոր, Դաքա, Լահոր, Դելի, Կոչին են): Բարգավաճ էին հատկապես Ազրայի, Կալկաթայի, Մադրասի, Բոմբեյի համայնքները: Հնդկահայ համայնքները կազմակերպչորեն ազգային–եկեղեցական էին և ենթարկվում էին Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությանը: Առաջինը մադրասահայերն են կազմել (1783) համայնքային կանոնադրություն՝ «Տետրակ, որ կոչի նշավակ…», ըստ որի համայնքի բարձրագույն մարմինը ընդհանուր ժողովն էր (գումարվում էր ամեն տարի), գործադիր մարմինը՝ 3 կառավարիչները: Հ–ի հայ համայնքները կազմված էին սոցիալական տարբեր խմբերից՝ վաճառականներ, արհեստավորներ (ոսկերիչներ, դերձակներ, ասեղնագործներ, դարբիններ, զինագործներ), մանր գործավորներ, կային նաև պետ. պաշտոնյաներ ու մտավորականներ: Հ–ի կյանքում առավել նշանակալից դեր են ունեցել խոշոր վաճառականները, որոնք իրականացնում էին Իրանի, Թուրքիայի, Ռուսաստանի, Վենետիկի հետ կատարվող առևտուրը: Հ. թափանցած հոլանդական, անգլ. և ֆրանս. առևտրական ընկերությունները սկզբնական շրջանում առավելագույնս օգտվում էին հնդկահայ վաճառականների ծառայություններից: 1686-ին ԱրԱերս–հնդկական ընկերության հետ կնքված պայմանագրով հայ վաճառականները անգլ. ազդեցության տակ գտնվող բոլոր երկրներում ստացան ազատ առևտուր անելու, սեփականություն ձեռք բերելու, պաշտոններ վարելու իրավունք: Այդ պայմանագրով միառժամանակ ամրապնդվեց հայ վաճառականների դիրքը, սակայն հետագայում նրանք աստիճանաբար կորցրին իրենց ինքնուրույնությունը և սկսեցին դուրս մղվել ուժեղ մըրցակցի կողմից: Հնդկահայերը, ընդհանուր շահերով կապված լինելով հնդիկ ժողովրդի հետ, գործուն մասնակցություն են ունեցել նրա ազատագրական պայքարին: 1662-ին Մալաբարի հայերը հնդիկների կողքին կըռվել են պորաուգ. նվաճողների դեմ: Հաղթանակից հետո հնդ. իշխանությունները Մալաբարի կառավարիչ են նշանակել հայազգի Մարկոսին: 1760–64-ին Բենգալիայում անգլիացիների դեմ կռվող հնդ. զորքի հրամանատարն էր Գորգին խանը (տես Հարությունյան Գրիգոր): Կռիվներում քաջությամբ աչքի են ընկել հայ սպաներ Մարգար Քալանթարը, Հարություն Մարգարը, Գրիգոր Այվազյանը, Պետրոս Աստվածատուրը, Ղազար Հակոբը, Մուքիաս Ավետիքը և ուրիշներ: Հայերը մասնակցել են նաև XIX դ. 1-ին կեսին ծագած հակաբրիտանական գրեթե բոլոր ապըստամբություններին: Հնդ. տարեգրություններում դրվատանքով են հիշվում Հակոբ Պետրոսյանը, Հովհաննես Մկըրտիչը և այլ հայ սպաներ, որոնք գլխավորել են հայ–հնդկական զինված ջոկատներ: Հնդկահայերին զբաղեցրել է նաև հայրենիքի՝ Հայաստանի ազատագրության խնդիրը: Հովսեփ էմինը, Մովսես Բաղրամյանը, Շահամիր Շահամիրյանը, Հարություն Շմավոնյանը մեծ դեր կատարեցին հայ ժողուխդի ազատագրական գաղափարախոսության ձևավորման գործում: 1772-ին Մադրասում լույս տեսավ Մ. Բաղրամյանի «Նոր տետրակ, որ կոչի յորդորակ» գիրքը, որը կոչում էր հայ երիտասարդությանը սթափվել և զենքի դիմել Հայաստանն օտարի լծից ազատագրելու համար, 1773-ին՝ «Որոգայթ փաասցը», որը ապագա հանրապետական Հայաստանի պետ. կազմակերպության մի ծրագիր էր (տես նաև Մադրասի խմբակ): 1806-ին Մադրասի ազգային ժողովը հարց հարուցեց Հայաստանի ազատագրության համար դիմել Ռուսաստանի օգնությանը: Հնդկահայ գործիչները հայ ազատագրական պայքարի հաջողության նախադրյալ էին համարում ազգային մշակույթի զարգացումը: Խոջա Չաքիկենցի ծախքով 1771-ին էջմիածնում հիմնվեց առաջին տպարանը, էդվարդ Ռափայելի և Մամվել Մուրատի միջոցներով Եվրոպայում հիմնադրվեցին Մուրաա–Ռավւայեչյան վարծ արանը, Իաջա Ցոհանջան Գերաքյանի միջոցներով՝ Նոր Նախիջևանի դպրոցը, իսկ Մասեհ Բաբաջանը իր ունեցվածքից տոկոսներ է կտակել նույն դըպրոցին: XVIII դ. վերջին և XIX դ. դպրոցներ կային հնդկահայ համարյա բոլոր համայնքներում: 1821-ին բացվել է Կալկաթայի Հայոց մարդասիրական ճեմարանը, 1846-ին՝ «Մ. Աանդխայան» դըպրոցը (հիմնադիր՝ Մ. Թաղիադյան): Հիմնըվեցին տպարաններ (Մադրասում, Կալկաթայում): 1794-ին Մադրասում լույստեսավ հայ մամուլի առաջնեկը՝ «Ազդարարը», և այնուհետև շուրջ 10 պարբերական (հայերեն և անգլ.) Կալկաթայում: Գործում էին մշակութային ընկերություններ՝ «Օճանասփյուռ ժողովը» (հիմն, է 1815-ին) Բոմբեյում, «Իմաստախնդրական միաբանությունը» (1821), «Արարատյան ընկերությունը» (1845) Կալկաթայում ևն: Հ–ի հայ գաղթավայրերի կյանքում խոշոր իրադարձություն էր 1860-ին Մ. Նալբանդյանի այցելությունը: XX դ. սկզբին Հ–ում բնակվում էր շուրջ 2 հզ. հայ: Գործում էին «Հայկազյան մշակութային ընկերությունը» (1920–68), «Հայ կանանց բարեգործական ընկերությունը» (1915–1918), ՀԲԸՄ Հ–ի մասնաճյուղը (1916-ից) ևն: 1980-ին Հ–ում կա մոտ 450 հայ. կենտրոնացած են Կալկաթայում և Բոմբեյում, հիմնականում զբաղվում են արհեստագործությամբ և առետրով: Կալկաթայում գործում են Ա. Նագարեթ և Մ. Գրիգոր եկեղեցիները, մարդասիրական ճեմարանը և Դավթյան իգական դպրոցը (1922-ից), «Հայկական գեղարվեստասիրաց միությունը» (1930-ից), «Հայկական ընկերությունը» (1960-ից), ինչպես նաև մարզական միություն, ակումբ ևն: Եկեղեցիներ են գործում նաև Մադրասում (Ս. Աստվածածին) և Բոմբեյում (Մ. Պետրոս): Հ. Թոփուզյան Պատկերազարդումը տես 304–305-րդ էջերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակներ VII-VIII: Գրկ. Маркс К., Формы, предшествующие капиталистическому производству, Маркс К. и Энгельс Ф., Соч., 2 изд., т.46, ч.1, с 461–508; Նույնի, Британское владычество в Индии т. 9; Լենին Վ.Ի., Դյուրավառ նյութը համաշխարհային քաղաքականության մեշ, Երկ., հ. 15: Ն ու յ ն ի, Իրադարձությունները Բալկաններում U Պարսկաստանում, նույն տեղում: խոջամալյան Թ., Պատմություն ընդկաց, Կալկաթա, մաս 1–2, 1848–49: Տ ակոբյան Տ., Տին Հնդկաստանը և Չինաստանը, Ե., 1940: Գուշակյան Թ. Պ., Ամբողշ երկեր, հ. 6, Երուսաղեմ, 1941: Ալպոյաճյան Ա., Պատմություն հայ գաղթականության, հ. 3, Կահիրե, 1961: Աբրահամյան Ա. համառոտ ուրվագիծ հայ գաղթավայրերի պատմության, հ. 1 – 2, Ե., 1964–67: Kришиан М.С., Геология Индии и Бирмы, пер с англ., М., 1954; Народы Южной Азии, M., 1963; Проблемы экономического и социального развития независимой Индии, M., 1967; Синха Н.К. и Банерджи А.Ч., Истроия Индии, пер. с англ, M., 1954; Новейшая история Индии, M., 1959; Новая история Индии, M., 1961; Ашрафян К.З., Аграрный строй Северной Индии (XIII–середина XVIII в.), M., 1965; Бонгпрд-Левин Г. M., Ильин Г.Ф., Древняя Индия. Исторический очерк, М., 1969; Мюллер M., Шесть систем индийской философии, M., 1901; Чаттерджи С. и Датта Д., Введение в индийскую философию, пер. c англ., M., 1955; Радхакришиан С., Индийская философия, пер с англ., т. 1–2, M., 1956–1957; Пятигориский А.М., Материалы по истории индийской философии, M., 1962; Аникеев H. П., О материалистических традициях в индийской философии, M., 1965; Чаттопаджьяя Д. П., История индийской философии, пер. с англ., M., 1966; Ермашкин Н., Сучков И., Печать, радио, телевидение республики Индии, M., 1971; Литературы Индии, M., 1958; История индийских литератур, пер. с англ., М., 1964; H.C., Coрок веков индийской литературы, M., 1969; Гусева Н.Р., Coвременное декоративно-прикладное искусство Индии, M., 1964; Короцкая А.A., Apхитeктypa, в сб.: Kyльтура coвременной Индии, M., 1966; Тюляев C. И., Искусство Индии, M., 1968; Синявер Л., Музыка Индии, M., 1958; Драматургия и театр Индии, сб. ст., M., 1961; Гарга Б. Д., Гарги Б., Кино Индии, пер. с англ., M., 1956; Абрамян Р. А., Армянские источники XVIII в. Об Индии, E., 1968; Nikolanta Sastri, History of India, v. 1–3, Madras, 1950; Dutt R. C., The Economic History of India, v. 1–2, [Delhi, I960]; Seth M. J., Armenians in India, Calcutta, 1937; Basil A., Armenian Settlements in India, Calcutta, 1969.
ՀՆԴԿԱՍՏԱՆԻ ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ (ՀԿԿ), ստեղծվել է 1925-ին՝ Հնդկաստանի առանձին նահանգներում գործող կոմունիստական խմբերի միավորումով: Մինչև 1942-ը, փաստորեն, գործել է ընդհատակում: Բոմբե–
