20–30-ական թթ․) յակուաները բնակվում էին Լենա–Ամգայի միջագետքում, Վիլ– յույ, Օլյոկմա գետերի ներքին և Ցանա գեաի վերին հոսանքներում, վարում էին կիսաքոչվոր կյանք, զբաղվում եղջերվա– բուծությամբ, փոխանակային սանտրով։ XVI–XVII դդ․ յակուաները բաժանված էին ցեղերի և տոհմերի, սաղմնավորվում էին ֆեոդալական հարաբերությունները։ Առանձնանում էր ռազմ, ավագանին՝ տո– յոնները, որոնք ունեին մեծ թվով անա– սուններ, լավագույն խոտհարքները, շա– հագործում էին կախյալ տոհմակիցներին և ստրուկներին (կուլուտներ)։ Կրոնը շա– մանությունն էր։ Ցա–ի տարածքում, յա– կուտներից բացի, բնակվում էին էվենկ– ներ, էվեններ, յուկագիրներ, որոնք ապ– րում էին տոհմատիրական կարգով, վա– րում քոչվոր կյանք։ 1630-ական թթ․ Ցւս․ մտել է Ռուս, պետության կազմի մեջ և սկսել է յասակ վճարել։ Չնայած ցարիզմի գաղութային քաղաքականությանը, միա– ցումն ունեցել է առաջադիմական նշանա– կություն, նպաստել երկրամասի սոցիալ– տնտեսական և մշակութային զարգացմա– նը։ Ցա․ ներգրավվել է համառուսական շուկայի ոլորտը, սկսել են զարգանալ ֆեոդալական հարաբերությունները։ XVII–XVIII դդ․ անասնապահությունը թափանցել է նոր շրջաններ, յակուտների մի մասն սկսել է զբաղվել երկրագործու– թյամբ, ընդլայնվել է խոտհարքը, յուրաց– վել են նոր հողեր, հատկապես հս–ում։ 1805-ին կազմավորվել է Ցակուտական մարզը, որի գլուխ կանգնած էր պետը (ենթարկվում էր Իրկուտսկի նահանգա– պետին)։ 1851-ից մարզը կառավարել է նահանգապետը։ 1822-ից յակուաները դասվել են «քոչվոր այլազգիների» շարքը։ XIX դ․ 2-րդ կեսից, ինչպես ամբողջ Սի– բիրում, Ցա–ում ես սկսել են զարգանալ կապիտալիստական հարաբերություննե– րը։ 1846-ին Ցա–ի հվ–ում բացված ոսկու, ապա նաև կապարի հանքերում կիրառվել է ազատ վարձու աշխատուժը։ XIX դ․ 2-րդ կեսին որոշ քաղաքներում սկսել են գործել տարբեր ձեռնարկություններ (աղ– յուսի, կաշեգործական են) և արհեստա– նոցներ, զարգացել է առևտուրը, յակուտ– ները քոչվորությունից սկսել են անցնել նստակեցության։ Ուժեղացել է սոցիալա– կան շերտավորումը, առանձնացել են կու– լակները, իսկ սնանկացած յակուաները հեռացել են հանքեր կամ քաղաքներ։ Սի– բիրյան երկաթուղու կառուցումը, Լենայի վրա նավարկության բացումը նպաստել են Ցա–ում կապիտալիզմի զարգացմանը, որի տարրերն աստիճանաբար մուտք են գործել նաև էվենկների և էվենների տըն– տեսության մեջ։ Ռուս բնակչությունն ըզ– բաղվել է երկրագործությամբ, քաղաքնե– րում՝ արհեստներով ու առևտրով, կազ– մել վարչական ապարատի հիմքը։ 1870-ից բացվել են «այլազգիների» դպրոցներ։ Ցարիզմի օրոք Ցա․ քաղ․ աքսորավայր էր։ Աքսորականները նպաստել են յակուտ– ների կրթական ու քաղ․ մակարդակի բարձրացմանը։ 1906-ին ստեղծվել է ս–դ․ կազմակերպություն։ 1917-ի Փետրվարյան հեղափոխության նախօրյակին ուժեղացել է աքսորական բոլշևիկների (Ե․ Ցարոս– լավսկու, Գ․ Օրջոնիկիձեի, Գ․ Պետրովս– Տ ես արան Ցակուաական ԻՍՍՀ–ից կու գլխավորությամբ) գործունեությու– նը, մարտի սկզբին կազմավորվել է ՌՍԴԲԿ Ցակուտական միացյալ կոմիտեն, մայիսին՝ Բանվորների և զինվորների դե– պուտատների միացյալ սովետը։ 1918-ի հուլիսին Ցա–ում հաստատվեց սովետա– կան իշխանություն, սակայն օգոստոսին սպիտակգվարդիական զորքերը գրավե– ցին Ցակուտսկը, որտեղ 1919-ի դեկտ․ 14–15-ին տեղի ունեցավ ապստամբու– թյուն, և իշխանությունն անցավ Ռազմա– հեղափոխական շտաբին։ 1920-ի հունի– սին ՌԿ(բ)Կ ԿԿ հանձնարարությամբ Ցա․ ժամանեց կուսակցական և սովետական աշխատողների մի խումբ։ Ընտրվեց բոլ– շևիկներից կազմված Ցակուտական շըր– ջանային (մարգային) հեղկոմ։ 1920-ի հունիսին ստեղծվեց ՌԿ(բ)Կ Ցակուտա– կան մարզային կազմբյուրո։ 1920–22-ին ազգայնացվեցին բանկը, առևտրական ֆիրմաները, արդ․ ձեռնարկությունները, հողը։ 1921-ի վերջին Ցա–ում ծագեց սպի– տակգվարդիական–կուլակային խռովու– թյուն, որը, սակայն, վերջնականապես ճնշվեց 1923-ին։ 1922-ի ապրիլին Համա– ռուսաստանյան ԿԳԿ–ի Նախագահությու– նը որոշում ընդունեց ՌՍՖՍՀ կազմում Ցակուտական ԻՍՍՀ կազմելու մասին։ 1922-ի դեկտ․ 27-ին բացվեց Սովետների համայակուտական սահմանադիր համա– գումարը, որն ընտրեց հանրապետության ԿԳԿ և ժողկոմխորհ։ 1924-ին ընդունվեց առաջին սահմանադրությունը (նորը՝ 1978-ին)։ Նախապատերազմյան հնգամ– յակների տարիներին Ցա–ի ժողովուրդները նահապետական–ֆեոդալական կացութա– ձևերից, շրջանցելով կապիտալիզմը, ան– ցան սոցիալիզմին։ Ստեղծվեցին արդյու– նաբերության նոր ճյուղեր (ածխի, լեռ– նահանքային, շինարարական, փայտա– մշակման ևն)։ Ընդլայնվեց Ալդանի ոսկու արդյունահանությունը։ Հաջողությամբ իրականացվեց գյուղատնտեսության կո– լեկտիվացումը, կուլտուրական հեղափո– խությունը։ Ձևավորվեց յակուտ․ սոցիա– լիստական ազգը։ Հայրենական մեծ պա– Լենա գետը միջին հոսանքում աերազմի տարիներին (1941–45) Ցա–ից ավելի քան 50 հզ․ մարդ մեկնեց ռազմա– ճակատ, 13-ը արժանացան Սովետական Միության հերոսի կոչման, 3 հզ․ պարգևա– տրվեցին շքանշաններով և մեդալներով։ Ետպատերազմյան տարիներին Ցա–ի աշ– խատավորները հասել են տնտ․ և մշակու– թային նոր նվաճումների, բարձրացել է ժողովրդի կենսակրթական մակարդակը։ Զարգացած սոցիալիզմի պայմաններում Ցա–ի աշխատավորները մասնակցում են կոմունիզմի նյութատեխնիկական բազա– յի ստեղծմանը։ Ցակուտական ԻՍՍՀ պար– գևատրվել է Լենինի (1957), Հոկտեմբեր– յան հեղափոխության (1972) և ժողովուրդ– ների բարեկամության (1972) շքանշաննե– րով։ ժողովրդական տնտեսությունը։ Ցա․ արագ զարգացող ինդոատրիալ–ագրարա– յին հանրապետություն է։ Առաջատար են արդյունաբերության լեռնա– հանքային, անտառանյութի մթերման, փայտամշակման, էլեկարաէներգետիկա– կան ճյուղերը։ Արդյունահանում են ալ– մաստ, ոսկի, անագ, ծարիր, քարածուխ (Լենայի ածխավազան՝ Կանգալասիի, Սանգարի, Ջեբարիկի–Իոսյայի, Սոգինի, Կոլիմա–Ինդիգիրկայի ածխավազան՝ Զիր– յանկայի հանքավայրեր)։ Կառուցվում են (1978) Ներյունգրիի ածխային կարվածքը Օյմյակոնի սարահարթում (Հարավ–Ցակուտական ավազան, 1980-ին շահագործման է հանձնվել I հերթը՝ տարեկան 2,5 մլն տ հզորությամբ) և հա– րըստացուցիչ ֆաբրիկան։ Հարավային Ցա–ում ստեղծվել է փայլարի արդյունա– բերություն («Ալդանփայլար» կոմբինատ)։ էներգետիկան հիմնվում է տեղական ածխի և բերովի նավթի օգտագործման վրա։ Գործում են Վիլյույսկի ՀԷԿ–ը, Ցա– կուտսկի ՊՇԷԿ–ը և այլ ՀԷԿ–եր։ 1979-ին արտադրվել է 3862 մլն կվւո–ժ էլեկտրա– էներգիա։ Մշակող արդյունաբերությունը ներկայացված է թեթև, սննդի և փայտա– մշակման մանր ձեռնարկություններով։ Ցակուտսկում կա նավանորոգման գոր– ծարան։ Անտառանյութի արդյունաբերու– թյունը կենտրոնացված է Լենսկի և Օլյոկ– մինսկի շրջաններում։ Շինանյութերի ար– դյունաբերության ձեռնարկություններ կան Ցակուտսկ, Միռնի քաղաքներում և Այխալ քտա–ում։ Շինարարական ինդուս– տրիայի խոշոր բազա է ստեղծվում Հա– րավային Ցա–ի ածխային ձեռնարկություն– ների և Ներյունգրիի ՊՇԷԿ–ի կառուցման շրջաններում։ Ձևավորվում է Հարավ–Ցա–
