Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 8.djvu/253

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

ներխուժել է Հայաստան և հալածել ընդ դիմադիր հայ նախարարներին ու հոգևո րականներին, Ն․ Գ Ի․ հարկադրաբար ընդունել է քաղկեդոնականություն։ Բայց 652-ին, երբ Թհոդորոս Ռշտունին արաբ, զորքերի օժանդակությամբ բյուզանդա– ցիներից ազատագրել է Հայաստանը, նա մեկնել է Կոստանդնուպոլիս՝ ակնկալե լով կայսեր պաշտպանությունը։ Նույն թվականի վերջին Ն․ Դ ի․ հուսախաբ վերադարձել է Հայաստան և մինչև 659-ը քաշվել հայրենի Իշխան գյուղը՝ մեկու սանալով երկրի քաղ․ գործերից։ Թեո– դորոս Ռշտունու մահից (658) և արաբ, սպառնալիքների մեղմացումից հետո վե րադարձել է (659) Վաղարշապատ և շա րունակել Զվարթնոցի օժանդակ կառույց ների (հայրապետանոց, պարիսպ, ջըր– մուղ, պարտեզ ևն) շինարարական աշխա տանքը։ Թաղվել է Զվարթնոցի հյուսիսա կողմում, իր կենդանության օրով կերտած շիրիմում։ Գրկ․ Օրմանյան Մ․, Ազգապատում, հ․ 1, ԿՊ, 1912։ Հ․ Հարությունյան


ՆԵՐՍԵՍ Դ ԿԼԱՑԵՑԻ, աես Ներսես Շնոր– հաւի։

ՆԵՐՍԵՍ և ԱՇՏԱՐԱԿԵՑԻ (13․2․1770, Աշտարակ –13․2․1857, Վաղարշապատ), ազգային–ազաաագրական շարժման գոր ծիչ, Հայոց կաթողիկոս 1843-ից։ Սովորել է էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոցում։ Եղել է հայ ժողովրդի ազաաագր․ շարժ ման ռուս, կողմնորոշման ջերմ պաշտ պան։ Երևանյան առաջին արշավանքի ժամանակ (1804) օգնել է ռուս, զորքե րին։ 1814-ին նշանակվելով Թիֆլիսի հո գևոր թեմի առաջնորդ՝ ծավալել է տնտ․ և կրթական գործունեություն, հիմնադրել (1824) Ներսիսյան դպրոցը։ 1826-ի ռուս– պարսկական պատերազմի ժամանակ կազմակերպել է հայկ․ կամավորական խմբեր, անձամբ մասնակցել Երևանի, էջմիածնի, Սարդարապատի ազատագըր– մանը։ Երևանի գրավումից հետո նշանակ վել է երկրամասի ժամանակավոր վարչու թյան անդամ, պարգևատրվել Ալեքսանդր Նևսկու շքանշանով (1828)։ Նշանակալից դեր է կատարել հայերի ներգաղթի կազ մակերպման գործում։ Ն․ և Ա–ու Ռու սաստանի հովանավորության ներքո հայկ․ ինքնավար պետություն ստեղծելու ձըգ– տումները շուտով հարուցել են ցարական կառավարության դժգոհությունը, և Ի․ Ֆ․ Պասկնիչի սադրանքով նա հեռացվել է Անդրկովկասից (նշանակվել է Բեսարա– բիայի հայոց թեմի առաջնորդ)։ Ընտրվե լով կաթողիկոս, Ն․ և Ա․ վերադարձել է էջմիածին, դիմադրել է հայկ․ եկեղեցու նկատմամբ ցարական կառավարության ոտնձգություններին, զբաղվել հասարա կական, կրթական և շինարարական գոր ծունեությամբ։ Դիմանկարը տես 6-րդ հատորի 568-րդ էջից հետո՝ ներդիրում։ Գրկ․ Երիցյան Ա․, Ամենայն Հայոց կա թողիկոսությունը և Կովկասի Հայք 19-րդ դա րում, հ․ 1–2, Թ․, 1894–95։ Նույնի, Նյու թեր Ներսես և Աշտարակեցի կաթողիկոսի կենսագրության, Թ․, 1899։ Օրմանյան Մ․, Ազգապատում, հ․ 3, Երուսաղեմ, 1927։ Պարսամյան Վ․, Գրիբոյեդովը և հայ– ոուսական հարաբերությունները, Ե․, 1947։ Վ, Պաոսաման


ՆԵՐՍԵՍ ԵՐԵՎԱՆՏԻ Հովհաննեսի (1655– 1705)․ հայ եկեղեցական և քաղ․ գործիչ։ Ավարտել է Հռոմի Ուրբանյան վարժարա նը (1677)։ 1679-ին Լվովում ձեռնադրվել է վարդապետ։ 1686-ին Բուղան թուրք, լծից ազատագրելու գործին մատուցած ծառա յության համար (վերծանել և թարգմանել է պաշարված քաղաքից հայ քահանայի ուղարկած հայերեն գաղտնագիր ռազմ, տեղեկությունները) նշանակվել է ավստ․ արքունիքի մատռնապետ (կապելան), ապա՝ Վիեննայի Ս․ Ստեփանոս Նախա վկա տաճարի կանոնիկոս։ Ծանոթ է եղել հայ մելիքների ազատագրական ձգտում ներին և միջնորդ դարձել Իսրայեչ Օրա և ավստ․ կայսր Լեաղոլդ I-ի միջև։ Գրկ․ ՍտեՓանոս Ռ ո շ ք ա, ժամա– նակագրութիւն կամ Տարեկանք եկեղեցա– կանք, Վնն․, 1964։ Ոսկյան Հ․, Ներսես վ․ Երևանցի և Բուդապեշտի ազատագրումի համար գրված հայերեն ծածկագիր նամակ ները, «ՀԱ», 1967, էշ 257–282։ Հովհան նիսյան Ա․» Դրվագներ հայ ազատագրա կան մտքի պատմության, գիրք 2, Ե․, 1959։ Ս․ Քոչանջյան


ՆԵՐՍԵՍ ԼԱՍԲՐՈՆԱՑԻ [աշխարհական անունը՝ Սմբատ (1153, Լամբրոն–14․7․ 1198, Սկևռա)], հայ մատենագիր, գիտնա կան, Փիլիսոփա, պետական և եկեղեցա կան գործիչ, հրապարակախոս, բանաս տեղծ, երաժիշտ, թարգմանիչ Կիլիկյան Հայաստանում։ Լամբրոնի բերդատեր, Հե թում յան իշխան Օշին Բ–ի և Շահանդուխտ Պահլավունու որդին։ Կրթվել է Հայոց կա թողիկոսներ Գրիգոր Գ Պահլավունու և Ներսես Շնորհալու հովանավորությամբ, Հռոմկլայի հայրապետանոց ի բարձրա գույն դպրոցում։ Սովորել է օտար լեզու ներ (հուն․, լատ․, ասոր․, եբրայեցերեն, ղպտերեն)։ Ներսես Շնորհալին նրան 16-ամյա հասակում ձեռնադրել է քահա նա՝ տալով իր անունը։ 1175-ին կարգվել է Տարսոն նահանգի արքեպիսկոպոս։ Կյան քի վերջին տարիներին պաշտոնավարել է Լևոն Բ Մեծի արքունիքում՝ որպես ատե նադպիր, պալատական խորհրդատու և թարգմանիչ։ Բազմիցս ուղարկվել է օտար երկրներ, կարգավորել պետության ար տաքին գործերը։ Իր մտավոր ու ճարտա սանական կարողությամբ վաստակել է հմուտ հրապարակախոսի համբավ (հայ և օտարազգի հեղինակները նրան համե մատել են Դեմոսթենեսի, Կիկերոնի և այ լոց հետ)։ Գործելով Տարսոնում, Լամբրոնում, Հռոմկլայում, Մաղրիում, Սկևռայում, Սև լեռներում և այլուր՝ Ն․ Լ․ նպաստել է գրագիտության զարգացմանը, հորից ժա ռանգած նյութական միջոցներով օժանդա կել դպրոցներին, գրադարաններին, գըր– չատներին, երեսուն հազար ոսկի դահե կան է նվիրաբերել ձեռագրերի գնմանը, ընդօրինակմանը, վանքերի, եկեղեցիների ուար շենքերի կառուցմանը, հասարակու թյան այլ կարիքներին։ Պատվիրել կամ անձամբ ընդօրինակել է բազմաթիվ հին հայկ․ ձեռագրեր, որոնց մի մասը հասել է մեզ (պահվում են երևանի, Վենետիկի, Վատիկանի, Փարիզի և այլ մատենադա րաններում)։ Նրա պատվերով ընդօրինակ ված Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ող բերգության* երկը մեզ հասած ամենա հինն (1173) ու լավագույնն է (պահվում է Նհրսես Լամբրոնացի․ Ս․ Գևորգ Զորավարին նվիրված տաղ Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ․ Մատե նադարանում) ։Ն․ Լ․ պաշտպանել է Հայոց եկեղեցու ինքնուրույնությունը, բազմիցս մերժել հուն, և լատին, եկեղեցիներին միանալու առաջարկները։ Ն․ Լ․ թողել է գրական հարուստ և բազ մաբնույթ ժառանգություն (մեկնություն ներ, քարոզներ, ճառեր, նամակներ, շա րականներ, տաղեր, ներբողներ, օրհնու թյան կանոններ են)։ Հռոմկլայի համա գումար ժողովին (1179) արտասանած «Ատենաբանութիւն» ճառը (հրտ․ 1749, 1834-ին թարգմանվել է գերմ․, 1865-ին՝ ռուս․) համարվում է հրապարակախոսու թյան լավագույն կոթող։ ճարտասանական բարձր արվեստով և հրապուրիչ ոճով հե ղինակը քննում է քրիստոնեական բարո յականության կանոնները, դատապար տում դրանցից շեղումները։ «Թուղթ առ Լևոն արքայն» երկը հայ բանավիճային գրականության ընտիր նմուշներից է, որով Ն․ Լ․ ջանացել է հերքել Գրիգոր Տոււոե– որդու և այլոց՝ իր դեմ հարուցած մե ղադրանքները բյուզանդ․ կողմնորոշման մեջ։ Որպես երաժիշտ, Ն․ Լ․ հորինել է ավելի քան երկու տասնյակ շարականների եղանակներ, գրել դրանց բառերը և ան ձամբ երգել։ Նշանավոր են «Համբարձումն Տեառն» և «Գալուստ Հոգւոյն Սրբոյ» ներ բողյանները, Ներսես Շնորհալուն ևՊահ– լավունյաց տոհմին նվիրված «Գովեստ ներբողական, պատմագրական բանիւ» չափածո երկը նն։ Մեկնություններից լա վագույնն է «Մեկնութիւն խորհրդոյ պա տարագին» երկը (թարգմանվել է լատ․, գերմ․, ֆրանս․, անգլ․, հուն․)։ Կարևոր են նաև Ն․ Լ–ու թարգմանությունները, հատկապես քաղաքացիական և զինվո րական օրենքները (տես Ներսես Լամբ՜ րոնացու օրենքներ)։ Հեղինակի որոշ եր կեր չեն պահպանվել։ Ըստ Ն․ Լ–ու, աստծո ստեղծած ողջ բնությունը չորս տարրերի՝ հողի, օդի, ջրի և կրակի միացություն է։ Մարդու իմացական կարողությունը նա պայմա նավորել է մարմնում հոգու առկայու թյամբ։ Բնության մասին գիտելիքներն անբավարար համարելով, նա պնդել է, որ շատ իրեր ու երևույթներ զգայարաններ րով անմիջապես ընկալելի չեն* փորձնա կան եղանակով հնարավոր չէ հասու լի նել դրանց էությանը։ Չանտեսելով զգա յարանների դերը՝ իմացաբանության հար–