մապաաասխան հիմնական մեծության նը– կաամամբ։ Օրինակ, արագացումն ունի զրոյական չափայնություն զանգվածի նը– կաամամբ։ Այն մեծությունները, որոնց չափայնության մեջ բոլոր հիմնական մե– ծությունները մանում են զրո աստիճա– նով, կոչվում են չաՓ ա զուրկ։ Իբրև հիմնական ընդունվող մեծությունների և դրանց թվի ընտրությունն ըստ էության կամայական է, սակայն գործնական որոշ նկատառումներով սահմանափակված է (տես Միավորների համակարգեր)։ Եթե հայտնի է, թե որոնելի մեծությու– նը ինչ մեծությունների հետ է կապված, բայց կախման տեսքը հայտնի չէ, ապա կարելի է կազմել չափայնությունների հավասարումը, որի ձախ մասում պետք է լինի որոնելի մեծության սիմվոլը՝ չա– փայնության իր ցուցիչով, իսկ աշ մասում՝ որոնելի մեծության հետ կապված մեծու– թյունների սիմվոլների արտադրյալը՝ ան– հայտ ցուցիչներով։ Ֆիզիկական մեծու– թյունների կապը գտնելու խնդիրը հան– գում է չափայնության համապատասխան ցուցիչների արժեքների որոնմանը։ Եթե, օրինակ, պահանջվում է որոշել այն t ժամանակը, որ ծախսել է f հաստատուն ուժի ազդեցությամբ ուղղագիծ–համըն– թաց շարժվող M զանգվածով մարմինը տ ճանապարհն անցնելիս, ապա չափայ– նության հավասարումը կարելի է կազմել T=LxMy(LMT~2)z տեսքով, որտեղ յհ, у, z-ը անհայտ են։ Այս հավասարման աշ և ձախ մասերում չափայնության ցուցիչ– ների հավասարության պահանջը հանգեց– նում է հավասարումների հետևյալ հա– մակարգին․ x-|-z=0, y-|-z=0, –2z=l։ Այստեղից հետևում է, որ *=y=l/2, z= =–ւ/շ ս %=շ–/ստ/քՀ C-ն չափազուրկ հաստատուն մեծու– թյուն է։ Առհասարակ, Չ․ վ–յան օգնու– թյամբ ֆիզիկական մեծությունների միջև հաստատվող կապը որոշվում է հաստա– տուն գործակցի ճշտությամբ։ Այդ պատճա– ռով Չ․ վ․ համապիտանի մեթոդ չէ։ Այն լայն կիրառություն է գտել ֆիզիկայի այն– պիսի բաժիններում (հիդրավլիկա, աերո– դինամիկա ևն), որտեղ խնդրի խիստ լու– ծումը, երևույթը բնութագրող պարամետ– րերի մեծ թվի պատճառով, կապված է զգա– լի դժվարությունների հետ։ Չ․ վ–յան հի– ման վրա բարդ խնդիրներ լուծելիս կարե– վոր դեր է կատարում այսպես կոչված л-թ և ո ր և մ ը, ըստ որի՝ տվյալ ֆիզի– կական երևույթը բնութագրող որոշ թվով չ ա փ ա յ ի ն մեծությունների միշև ցան– կացած առնչություն կարելի է ներկայաց– նել այդ մեծություններից կազմված ավե– լի քիչ թվով չափազուրկ զուգորդություն– ների միշև առնչության տեսքով։ Այս թեո– րեմը Չ․ վ․ կապում է նմանության տեսու– թյան հետ։ Գրկ․ Коган Б․ Ю․, Размерность физи– ческой величины, М․, 1968; Сена Л․ А․, Единицы физических величин и их размер– ности, 2 изд․, перераб․ и доп․, М․, 1977․
ՉԱՓԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆ ֆիզիկական մ և ծ ու թ յ ա ն, արտահայտություն, որը ցույց է տալիս, թե որքան անգամ կվւոխվի ֆիզիկական մեծության միավորը՝ տվյալ համակարգում իբրև հիմնական ընդուն– ված մեծությունների միավորները փոփո– խելիս։ Չ․ հիմնական միավորների ընդ– հանրացված սիմվոլների արտադրյալից կազմված միանդամ է․ սիմվոլներն ունեն տարբեր աստիճաններ (ամբողշ կամ կո– տորակային, դրական կամ բացասական), որոնք կոչվում են Չ–յան ց ու ց ի չ ն և ր։ Օրինակ, արագության Չ․ LT՜1 է, որ– տեղ T-ն ժամանակի Չ․ է, Լ–ը՝ երկարու– թյան։ Այդ սիմվոլներն անկախ են ժամա– նակի և երկարության միավորների կոնկ– րետ չափից (վայրկյան, րոպե, ժամ, մետր, սանտիմետր ևն)։ Շատ դեպքերում Չ․ հնարավորություն է տալիս կապ հաս– տատել համապատասխան մեծություննե– րի միջև։ Տես նաև Չափայնության վեր– չուծություն։
ՉԱՓԱՆՇՈՒՄ, նախապատրաստուկների վրա մեխանիկական մշակման ենթակա մակերևույթների ուրվագծերը ցույց տը– վող կետերի ու գծերի նշում, ինչպես նաև հաստոցների վրա նախապատրաստուկ– ների տեղադրման ստուգման համար ան– հրաժեշտ առանցքային և օժանդակ գծերի ու կենտրոնադրման նշանների գծանշում։ Չ․ մեխանիկական արտադրամա սերում նախապատրաստական գործողություն է։ Տարբերում են մակերեսային և տարածա– կան Չ–ներ։ Չ–ման գործողություններն են՝ մակերևույթի նախապատրաստումը (մաք– րում, յուղազրկում և ներկում), սալի վրա նախապատրաստուկի տեղադրումը, գը– ծիկների նշումն ու կետանշման անցում– ները։ Գործիքաշինական արտադրամա– սերում ճշգրիտ և պատասխանատու մե– քենամասերի Չ․ կատարվում է կոորդի– նատային ներտաշ հաստոցների վրա։ Չ–ման համար օգտագործվում են բազմա– զան չափանշիչ գործիքներ ու հարմարանք– ներ՝ չափանշիչ սալեր, կարկին, անկյու– նաքանոններ, անկյունաչափեր, հարթա– ցույցներ, ռեյսմուսներ, ձողագործիքներ, կետիչներ, խազիչներ, պրիզմաներ, չա– փանշիչ ւոուփեր ևն։ Ա․ ճանաերեճյա՚ե
ՉԱՓԱՐ, գյուղ Լեռնային Ղարաբաղի Ինք– նավար Մարզի Մարտակերտի շրջանում, շրջկենտրոնից 50 կմ արմ․։ Կոլտնտեսու– թյունն զբաղվում է այգեգործությամբ, անասնապահությամբ, հացահատիկային կուլտուրաների մշակությամբ։ Ունի միջ– նակարգ դպրոց, գրադարան, ակումբ, կինո, փոստ, բուժկայան։ Չ–ում և շրջա– կայքում պահպանվել են ժայռաբերդը, Ա․ Մինաս և Պողոս ճգնավորի եկեղեցի– ները։
ՉԱՓԵԼԻ ԲԱԶՄՈՒԹՅՈՒՆ, տես Չափ։
ՉԱՓԵԼ!* ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐ, ֆունկցիաներ, որոնք կարևոր դեր են խաղում մաթեմա– տիկայի տարբեր բաժիններում։ Սահման– վում են այսպես․ (X, Տ) չւաիելի տարածու– թյան (տես Չափ) X բազմության վրա որոշված իրականարժեք f(x,) ֆունկցիան (f։X–>R‘) կոչվում է չաւիելի [(X,S) տա– րածության մեջ], եթե կամայական a իրա– կան թվի համար Ea(Ea={s;€X, f(*)>a}) բազմությունը չափելի է՝ պատկանում է Տ–ին։ Չ․ ֆ–ի գումարը, տարբերությունը, արտադրյալը Չ․ ֆ․ են։ Եթե fn(x;) ֆունկ– ցիաները (ո=1,2, 3,․․․) չափելի են, ապա f(x)=sup{fn(x)}, f=inf{fn(x)} g(x) = limfn(x), g(x) = limgn(x) Ո–>00 Ո–>00 ֆունկցիաները նույնպես չավւելի են․ մաս– նավորաբար՝ 1սոքո(*)-ը չավւելի է։ ո–»օօ Եթե (X,SH* մեջ Տ–ը Լ և բ և գ ի իմաս– տով չավւելի ֆունկցիաների դասն է, ապա Չ․ ֆ․ կոչվում են՝ ըստ Լ և բ և գ ի չավւելի ֆունկցիա– ն և ր․ վերջիններս ընդգրկում են մաթ․ անալիզում հանդիպող համարյա բոլոր (մասնավորաբար՝ անընդհատ) ֆունկ– ցիաները։ Ա․ Թաչաւյան
ՉԱՓԵՐԻ ՄԵՏՐԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ, չ ա– փերի տասական համակարգ, ֆիզիկական մեծությունների միավորնե– րի համախումբ, որի հիմքում ընկած է եր– կարության միավորը՝ մետրը։ Սկզբնա– պես Չ․ մ․ հ․, բացի մետրից, ընդգրկել է մակերեսի միավորը՝ քառակուսի մետրը, ծավալի միավորը՝ խորանարդ մետրը, զանգվածի միավորը՝ կիլոգրամը (1 դմ3 ջրի զանգվածը 4°C-nuf), ինչպես նաև լիտրը (տարողության համար), արը (հո– ղամասերի մակերեսի համար) և տոննան (1000 կգ)։ Չ․ մ․ հ–ի կարևոր առանձնա– հատկությունը տասական հարաբերակ– ցության մեջ գտնվող մասնական և պատի– կային միավորների կազմման եղանակն է։ Ածանցյալ միավորների անվանումների կազմման համար ընդունվել են կիչո․․․, հեկտո․․․, ղեկա„․, դեցի․․․, սանտի․․․ և միփ․․․ նախածանցները։ Չ․ մ․ հ․ մշակ– վել է Ֆրանսիայում, Ֆրանսիական մեծ հեղափոխության ժամանակաշրջանում։ Ֆրանսիացի խոշոր գիտնականներից (ժ․ Բորդա, ժ․ Կոնդորսե, Պ․ Լապլաս, Գ․ Մոնժ և ուրիշներ) կազմված հանձնա– ժողովի առաջարկությամբ իբրև երկարու– թյան միավոր՝ մետր, ընդունվել է Փարիզի աշխարհագրական միջօրեականի 1/4 եր– կարության մեկ տասը միլիոներորդական մասը։ Չ․ մ․ հ–ին անցնելու դեկրետը Ֆրանսիայում ընդունվել է 1795-ի ապրիլի 7-ին։ 1799-ին պատրաստվել և հաստատ– վել է մետրի պլատինե նախատիպը։ Չ․ մ․ հ–ի մյուս միավորների չափերը, անվա– նումներն ու սահմանումները ընտրվել են այնպես, որ չկրեն ազգային բնույթ և ըն– դունվեն բոլոր երկրների կողմից։ Չ․ մ․ հ․ իսկական միջազգային բնույթ է ձեռք բերել 1875-ին, երբ 17 երկրներ, այդ թվում և Ռուսաստանը, ստորագրեցին Մետրա– կան կոնվենցիան՝ մետրական համակար– գի կատարելագործման և միջազգային միասնություն ապահովելու նպատակով։ Չ․ մ․ հ․ ՍՍՏՄ–ում գործածության մեջ է դրվել ՍՍՀՄ ԺԿ1Ս–Ի 1925-ի հուլիսի 21-ի որոշմամբ։ 1975-ի տվյալներով Չ․ մ․ հ․ կիրառվել է աշխարհի ավելի քան 120 երկրում։ Չ․ մ․ հ–ի հիման վրա ստեղծվել են միա– վորների մի շարք մասնավոր համակար– գեր (տես Միավորների համակարգեր) և արտահամակարգային միավորներ, որոնք ընդգրկում են ֆիզիկայի կամ տեխնիկայի առանձին բնագավառներ։ Գիտության ու տեխնիկայի, ինչպես նաև միջազգային կապերի զարգացումը հանգեցրեց չափում– ների բոլոր բնագավառներն ընդգրկող նոր, համապիտանի համակարգի՝ Միա– վորների միշազգային համակարգի ստեղծ– մանը։
