կըրներում։ Սահմանվել է Քաղկեդոնի եկեղեց․ ժողովում (451)։ 1054-ին քրիստ․ եկեղեցու բաժանումից (կաթոլիկ և ուղղափառ) հետո այն արվել է ուղղափառ եկեղեցու հոգևոր պետերին։ Բյուզանդ․ կայսրությունում ուղղափառ եկեղեցին գլխավորում էին չորս Պ․ (Կոստանդնուպոլսի, Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի և Երուսաղեմի)։ Սլավոն, ինքնուրույն պետությունների (Բուլղարիա, Սերբիա) առաջացումից հետո դրանց եկեղեցիները նույնպես գլխավորեցին Պ–ները։ Ռուսաստանում Պ․ ընտրվել է 1589-ին։ XVI –XVII դդ․ վերջին ռուս․ Պ–ները խոշոր հողատերֆեոդալներ էին և եռանդունորեն մասնակցում էին երկրի քաղ․ կյանքին։ Պյոտր I-ը Պ․ աստիճանաբար ենթարկեց աշխարհիկ իշխանությանը, նախ Պ–ի փոխարեն նշանակեց (1700) պատրիարքական աթոռի տեղապահ, ապա վերացրեց (1721) Պ․ տիտղոսը4 եկեղեց․ գործերի կառավարումը հանձնելով Սինոդին։ Պ․ տիտղոսը վերականգնվեց 1917–18-ի ռուս, ուղղափառ եկեղեցու ժողովում։ Պ–ներ ունեն նաև Կոստանդնուպոլսի, Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի, վրաց․ (կաթողիկոս–Պ․), սերբ․, բուլղ․, ռումին, եկեղեցիները։
Հայ եկեղեցում կաթողիկոսը համարվում է Ծայրագույն Հայոց Պ․։ Պ․ են Կոստանդնուպոլսի (տես Պատրիարքություն Հայոց Թուրքիո) և Երուսաղեմի (տես Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքություն) հոգևոր առաջնորդները, որոնք եպիսկոպոսներից տարբերվում են նախաթոռությամբ (նրանց տիտղոսը պահպանվում է նաև պաշտոնից հրաժարվելուց հետո)։
ՊԱՏՐԻԱՐՔՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅՈՑ ԹՈՒՐՔԻՈ, Կոստանդն ու պոլսի Հայոց պատրիարքություն, հայ եկեղեցական կազմակերպություն։ Ստեղծվել է 1461-ին՝ սուլթան Մուհամմեդ II Ֆաթիհի հրամանագրով՝ օսմանյան տիրակալության տարածքում ապրող հայերին հնազանդության մեջ պահելու և նրանց պարսկահպատակ էջմիածնի կաթողիկոսության ազդեցությունից կտրելու քաղ․ նկատառումներով։ Առաջին պատրիարքը եղել է ՀովակիԱ եպիսկոպոսը, որի աթոռանիստն էր Աամաթիայի Ս․ Գևորգ եկեղեցին (1643/44-ից աթոռը տեղափոխվել է Գում–Գափու)։ Պատրիարքն օժտված էր հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությամբ, տնօրինում էր հայ համայնքի կրթությունն ու լուսավորությունը, տպագրության գործը, բարեգործ, հաստատությունները, պետության և համայնքի օգտին հավաքում որոշ հարկեր։ Նրան շնորհված արտոնությունները մեծ մասամբ կրում էին ձևական բնույթ։ Պատրիարքության թեմերի քանակն ու իրավասության սահմանները աստիճանաբար մեծացել են օսմանյան տիրապետության ընդարձակմանը զուգահեռ։ XVII դ․ պատրիարքության իշխանությունը տարածվում էր օսմանյան տիրակալության բոլոր հայաբնակ շրջանների վրա։ Աղթամարի, Ասի և Երուսաղեմի աթոռները առաջնությունը զիջեցին Կ․Պոլսի պատրիարքությանը։ Մինչև կաթոլիկական պատրիարքության ստեղծվելը (1830) հայ կաթոլիկները ևս ենթարկվում էին Կ․ Պոլսի պատրիարքությանը։ Սակայն էջմիածնի կաթողիկոսությունը կարողացավ աստիճանաբար իր գերակայությանը ենթարկել Կ․ Պոլսի պատրիարքությունը։ Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսը (1763–80) նույնիսկ Փորձել է այն դարձնել սոսկ տեղական նշանակություն ունեցող աթոռ։ Սակայն այդ ծրագրի իրագործմանը խանգարել են սուլթանական արքունիքում բարձր դիրքեր ստացած մեծահարուստ հայ չելեբիներն ու ամիրաները։ Արևմտյան Հայաստանում և օսմանյան տիրակալության հայաբնակ այլ գավառներում սուլթանությունը բազմաթիվ հարցերում իր քաղաքականությունն իրագործում էր հայ պատրիարքի միջոցով՝ ժամանակ առ ժամանակ սիրաշահելով նրան (ռուս–թուրքական և թուրք-իրանական պատերազմների, քրդական դերեբեյությունների ջախջախման, թանզի– մաթի բարեփոխումների ընթացքում ևն)։ 1870-ական թթ․ հետո, հայ ազգային– ազատագր․ շարժման վերելքի պայմաններում, սուլթանության վերաբերմունքը հայ պատրիարքության նկատմամբ դարձավ թշնամական։ Հայ ազատագր․ շարժման հարցում պատրիարքությունը հիմնականում զգուշավոր դիրք էր գրավում՝ աշխատելով չգրգռել թուրք, կառավարությանը, արևմտահայությանը փրկել մահմեդական մոլեռանդությունից։ Պատրիարքներ են եղել նաև հայ ազգային– ազատագր․ շարժման նշանավոր դեմքեր Մկրտիչ Ա Վանեցին և Ներսես Վարժապետյանը։ Կ․ Պոլսի պատրիարքությունը նպաստել է հայ ժողովրդի համախմբման, նրա ազգային ինքնության, լեզվի ու մշակույթի պահպանման գործին։ Մեծ եղեռնից (1915) հետո Կ․ Պոլսի պատրիարքությունը կորցրեց իր նախկին դերը և այժմ գոյատևում է որպես Թուրքիայի հայկ․ գաղութի հոգևոր ներկայացուցչություն։ Ենթարկվում է էջմիածնի Հայոց կաթողիկոսությանը։
Գրկ․ Սիրունի Հ․ ճ․, Պոլիս և իր դերը, հ․ 1, Բեյրութ, 1965։ Պերպերյան Հ․, Նյութեր Կ․ Պոլսո հայոց պատմության համար, Վնն․, 1965։ Վ․ Բւսյբուրդյան
ՊԱՏՐԻԿ ՀԱՏՈՑ, տես Հայոց իշխան։
ՊԱՏՐԻԿՆԵՐ (շատ․ patricii, < pater – հայր), Հին Հռոմում սկզբնապես, հավանաբար, տոհմական համայնքի մեջ մտնող ամբողջ բնիկ բնակչությունը, որը կազմում էր հռոմ․ ժողովուրդը և հակադրվում էր պչեքեյներին․ տոհմական համայնքից երևելի ընտանիքների առանձնանալուց հետո՝ տոհմական ազնվականությունը։ Մ․ թ․ ա․ VI դ․ վերջից, պետության առաջացման ժամանակաշրջանում, Պ․ վերածվել են Հռոմ․ հանրապետության տիրապետող դասակարգ–խավի․ նրանց հզորության տնա․ հիմքը հասարակական հողից (ager publicus) օգտվելու բացառիկ իրավունքն էր։ Պլեբեյներին հռոմ․ ժողովրդի կազմի մեջ ներառնելուց, նրանց իրավունքները Պ–ի իրավունքներին հավասարեցնելուց (մ․ թ․ ա․ III դ․ սկիզբ) հետո, Պ–ի և պլեբեյների վերնախավերի միաձուլումից առաջացել է նոբիչիտետը։ Կայսրության ժամանակաշրջանում ձևավորվել է նոր պատրիկություն և կազմել ծերակուտական խավի արտոնյալ մասը, նրա մեջ ներգրավվել են կայսեր առաջ քաշած անձնավորությունները։
ՊԱՏՐԻՍՏԻԿԱ (< հուն, лахцр – հայր), հայրաբանություն, եկեղեցու հայրերի աստվածաբանությունը և փիլիսոփայությունը։ Ձևավորվել է II –III դդ․, քրիստոնյաների դեմ հալածանքների պայմաններում։ Այդ ժամանակ երևան են եկել քրիստոնյա հեղինակների ջատագովական գրվածքները, որոնց նպատակն էր պաշտպանվել հեթանոսների մեղադրանքներից և արդարացնել նոր կրոնը։ Պ–ի վաղ շրջանի ներկայացուցիչներն են ջատագովներ Արիստիդեսը, Ցուստինոս Վկան, Տատիանոսը, Տերտուլիանոսը, Իրենեոսը, Հիպպոլիաոսը, Լակտանտիոսը։ Արդեն այս շրջանում առաջ են քաշվել Պ–ի հիմնական դրույթներն ու գաղափարները՝ հավատի գերազանցությունը գիտության հանդեպ, աշխարհի՝ աստծու կողմից արարվելը, աստծու էության՝ որպես գերագույն գոյի, անվերապահ ընդունումը, միաստվածության սկզբունքի պաշտպանությունը՝ ի հակադրություն բազմաստվածության և դուալիստական կրոնների ու փիլիսոփայության։ Անտիկ փիլիսոփայության հանդեպ եկեղեցու հայրերի ժխտական վերաբերմունքը հետագայում մեղմանում է․ նրանք սկսում են օգտագործել հին հուն, իդեալիստական ուսմունքները՝ իրենց աստվածաբանության հիմնավորման համար։ Դա առավելապես վերաբերում է III դ․ Ալեքսանդրյան դպրոցին Կղեմես Ալեքսանդրացու և Որոգինեսի ուսմունքներին, որոնցում քրիստոնեական դավանանքը ենթարկվում է փիլ․ հայեցողական մշակման և համակարգման։ Պ–ի մեջ թափանցում են պլատոնականության և ստոիկության դրույթները։ IV դ․, երբ քրիստոնեությունը դառնում է իշխող կրոն, Պ․ թևակոխում է իր ծաղկման շրջանը, հանդես են գալիս համապարփակ տեսությունների հեղինակներ Բարսեղ Կեսարացին, Գրիգոր Նազիանզացին, Գրիգոր Նյուսացին՝ Արևելքում (կապադովկյան դպրոց), Օգոստինոսը՝ Արևմուտքում։ Այս շրջանում աստվածաբանության մեջ նեոպլատոնականության ներմուծման շնորհիվ սկսում է շեշտակի բարձրանալ Պ–ի մակարդակը։ Այդ երևույթը գագաթնակետին է հասնում Դիոնիսիոս Արեոպագացուն վերագրված երկերում՝ «Արեոպագիտիկաներում» և դրանց հետևող Մաքսիմոս խոստովանողի գրվածքներում, ձևավորվում է քրիստոնեական նեոպլատոնականությունը։ V–VI դդ․, դավանաբանական վեճերի հետևանքով, առաջնակարգ նշանակություն է ստանում քրիստոնեաբանական պրոբլեմը՝ Քրիստոսի աստվածային և մարդկային բնությունների փոխհարաբերության հարցը։ Մեծ կարևորություն է տրվում նաև Մ․ Երրորդության դեմքերի առնչակցությանը, որը լուծվում է հօգուտ աստվածային երրորդության միասնության և Քրիստոսի երկու բնությունների հակադրամիասնության։ Բարոյագիտական և սոցիալ–քաղ․ պրոբլեմների շարքում կարևոր տեղ են գրավում հոգու և մարմնի, աշխարհիկ և հոգևոր իշխանության, կամքի ազատության, մեղքի ու փրկության և այլ խնդիրներ, որոնք մշակվել են միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ նաև Պ–ի մայրամուտից հետո։ Պ․ նպաստել է ուշ միջնադարում պաշտոնական եկեղեցու
