ԵՐԿՐԱՇԱՐԺ, տես Տարերային աղետներ հոդվածում:
ԵՐՇԻԿ, պատրաստում են մանրացրած (աղացած) մսից: Տարբեր տեսակի Ե-ների մեջ ավելացնում են ճարպ, կաթ, ձու, յուղ, համեմունքներ (սխտոր, սև, կարմիր պղպեղներ, չաման) և այլ նյութեր: Ե-ին ձև տալու և այն արտաքին ազդեցություններից պաշտպանելու համար պատրաստված լցոնը լցնում են բնական (աղիքի) կամ արհեստ. թաղանթի մեջ և ապա ենթարկում մշակման (եփում, տապակում, ապխտում, չորացում): Ըստ հումքի և պատրաստման եղանակների տարբերում են. եփած (այդ թվում՝ լցոնած, նրբերշիկ, մսաբատոն), կիսաապխտած, ապխտած և արյունաեփ Ե-ներ: Ե-ի շարքն են դասվում նաև զելցը, դոնդողը, ինչպես նաև մսային ապուխտները: Հատուկ խումբ են կազմում սննդակարգային (դիետիկ)՝ բժշկ., շաքարախտային (դիաբետիկ) ևն Ե-ները, որոնք օգտագործվում են բուժական սննդի մեջ:
Ե-ի սննդային արժեքը պայմանավորված է համեմատաբար բարձր (10-20 գ %) կենդ. ծագման սպիտակուցի պարունակությամբ: Ե-ի տեսակների մեծ մասը կենդ. ճարպերի կարևոր աղբյուր է (դրանց պարունակությունը եփած Ե-ում մինչև 19 գ % է, կիսաապխտածում՝ մինչև 35 գ %, ապխտածում և ապխտած մսում՝ 50 գ %): Ե-ները մեծ պահանջարկ ունեն իրենց սննդային արժեքի, համային որակների, ինչպես նաև կիրառման հարմարավետության (սովորաբար օգտագործում են առանց նախն. խոհարար. մշակման, իսկ նրբերշիկը, մսաբատոնը, եփած Ե. ջերմամշակման են ենթարկում 10-15 ր) համար:
Միաժամանակ, ճարպերի, համեմունքների և գրգռող հատկությամբ այլ նյութերի պարունակության պատճառով լյարդի, լեղապարկի, ենթաստամոքսային գեղձի, աղիքների, երիկամների, միզարտադրության օրգանների, սիրտանոթային համակարգի հիվանդություններով տառապողներին խորհուրդ է տրվում սահմանափակել Ե-ի օգտագործումը:
Առավել տարածված են եփած Ե-ները, որոնց մի մասը՝ նրբերշիկը և մսաբատոնը, օգտագործվում են միայն ջերմային մշակումից հետո, մնացածները՝ և՛ սառը, և՛ տաք վիճակում: Եփած Ե-ները դասվում են համեմատաբար շուտ փչացող մթերքների շարքը, ուստի սառնարանում դրանք կարելի է պահել 72 ժ՝ 6°C-ից ոչ բարձր ջերմաստիճանում, իսկ առանց սառնարանի՝ 6 ժ: Նշված Ե-ները պետք է կտրատել ուտելուց անմիջապես առաջ, քանի որ կտրատելուց կարճ ժամանակ անց դրանք ստանում են տհաճ գորշ երանգ:
Լյարդաթոք-պաշտետային արտադրանքը, զելցերը, դոնդողները և արյունաեփ Ե-ները պատկանում են հատուկ շուտ փչացող մթերքների խմբին: Սառնարանում, 6°C-ից ոչ բարձր ջերմաստիճանում դրանք կարելի է պահել մինչև 12 ժ: Հատուկ զգուշություն են պահանջում դոնդողները, որոնք բարենպաստ միջավայր են բակտերիաների, այդ թվում՝ հիվանդածին, բազմացման համար: Դոնդողը պատրաստելիս պետք է խստորեն պահպանել խոհարար. մշակման համար պահանջվող հիգիեն. պայմանները. ամանը, որի մեջ լցվում է արգանակը, պետք է լցնելուց անմիջապես առաջ լավ լվանալ տաք ջրով ու լվացամիջոցով: Չի կարելի դոնդողը սառեցնել պատշգամբում՝ բաց ամանի մեջ: Պատրաստի դոնդողը կարելի է պահել միայն սառնարանում, սահմանված ժամկետների սահմաններում: Խոհարար. մշակման ժամանակ սանհիգիենային պայմանները չպահպանելիս ստացված դոնդողը հաճախ սննդային թունավորումների պատճառ է դառնում (տես Սննդային թունավարակում):
Կիսաապխտած, ապխտած Ե-ները և մյուս ապուխտները պահպանման համար ավելի դիմացկուն են. կիսաապխտած Ե-ները 0-4°C-ում կարելի է պահել մինչև 10 օր, ապխտածները (նույն պայմաններում)՝ մինչև 30 օր, իսկ 8°C-ից ոչ բարձրում՝ մինչև 15 օր:
Ե-ի լավորակությունը կարելի է որոշել արտաքին տեսքով, մակերևույթը պետք է լինի չոր, առանց բծերի, լորձի, բորբոսի և թաղանթի վնասման: Ապխտած Ե-ի մակերևույթին երբեմն կարող են առաջանալ կերակրի աղի հետքեր, որոնք վտանգավոր չեն և հեռացվում են խոնավ շորով: Ե-ի լցոնը պետք է լինի ամուր և առաձգական, գույնը համապատասխանի յուրաքանչյուր տեսակի համար սահմանված չափորոշիչին: Անորակ, ոչ թարմ Ե-ի օգտագործումը կարող է ծանր սննդային թունավորումների պատճառ դառնալ:
ԶԱԶԻՐՔ, արյունածուծ երկթևանի միջատների խմբի հավաքական անվանումը: Զ-ի կազմի մեջ մտնում են տարբեր միջատներ (մոտ 900 տեսակ)՝ մոծակներ, մժեղներ, մժղուկներ, մլակներ, մոզեր, ճանճեր (նկ.): Տեսակային կազմը և թվաքանակը փոխվում են՝ կախված լանդ-շաֆտաաշխարհագր. ու կլիմայական պայմաններից: Ձվադրում են առավելապես գետաբերաններում, ողողվող գետահովիտներում, կանգնած և թույլ հոսող ջրամբարներում:
Զ. մեծ վնաս է հասցնում մարդկանց և կենդանիներին: Զ-ի թուքն ունենում է գրգռող ազդեցություն, առաջացնում է քոր, այրոց, մաշկի բորբոքում, ինչպես նաև ջերմաստիճանի բարձրացում: Քորի և այրոցի զգացումը վերացնելու համար մաշկի ախտահարված մասերին պետք է քսել անուշադրի սպիրտի կամ կերակրի սոդայի (0,5 թեյի գդալը՝ 1 բաժակ ջրին) լուծույթ: Զ-ի զանգվածային հարձակման շրջանում մարդիկ զրկվում են հանգստից. իջնում է աշխատանքի արտադրողականությունը, հաճախանում են արտադր. վնասվածքները: Զ-ի կազմի մեջ մտնող միջատները կարող են փոխանցել մարդու շատ վարակիչ հիվանդությունների (մալարիա, արբովիրուսային վարակներ, ֆիլարիատոզ ևն) հարուցիչներ: Զ-ի զանգվածային հարձակմանը ենթարկված կենդանիները խիստ նիհարում են, ընկնում է կովերի կաթնատվությունը:
Հաս. կանխարգելման միջոցառումներից են ձվադրման վայրերի վերացումը, հասուն միջատների և դրանց թրթուրների ոչնչացումը (տես Միջատազերծում), անհատ. պաշտպանության միջոցառումներից՝ վանող նյութերի օգտագործումը, դրանցով ներծծված պաշտպան. հագուստի կրումը, մահճակալների ծածկումը վանող նյութերով ներծծված վարագույրներով (թանզիֆե, շղարշե ևն), բնակելի տների դռների ու պատուհանների ցանցապատումը: ՀՀ-ում Զ. տարածված է Արարատյան դաշտում, Վայոց ձորի մարզում, հս. և հվ. անտառային գոտիներում:
Տես նաև Մոծակներ, Ճանճեր:
ԶԱՌԱՆՑԱՆՔ, տես Հոգեկան հիվանդություններ հոդվածում:
ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱՐԱՏՆԵՐ, տես Բնածին արատներ հոդվածում:
ԶԱՐԿԵՐԱԿԱՅԻՆ ՃՆՇՈՒՄ, տես Արյան ճնշում:
ԶԱՐԿԵՐԱԿՆԵՐ, սրտից դեպի ներքին օրգաններ, մարմնի մասերն ու հյուսվածքներն
