Մի քիչ անցած՝ նոր ու շատ մեծ հիասթափում. Հիւսիս-Ամերիկեան Միացեալ նահանգների Սենատը մերժեց կտրականօրէն ստանձնել Հայաստանի մանդատը, — այն իսկ մանդատը, որի վրայ այնքան յոյսեր էինք դրել մենք:
Նախագահ Ուիլսօնի ծրագրած Հայաստանի սահմանները նոյնպէս
չբաւարարեցրին մեզ, նոր գանգատների տեղ տւին: Ասում էինք․
նախագահ Ուիլսօնը կարող էր աւելի լրիւ օգտագործել Սեւրի
դաշնագիրը ու աւելի մեծ հողեր յատկացնել մեզ:
Բայց եւ այդ նեղ համարւած սահմանները — մի տեսակ կապոյտ
թռչուն եղան մեզ համար, անշօշափելի ու անհասանելի:
Թուրքերը չէին ուզում ճանաչել ո՛չ Ուիլսօնի վճիռը, ո՛չ մեր
գանգատները, ո՛չ Սեւրի դաշնագիրը: Փոխանակ դատարկելու հայկական
հողերը, նրանք եռանդօրէն զինւում էին ու ամրացնում դիրքերը․ իսկ
դաշնակից պետութիւնները ոչ մի տրամադրութիւն չէին ցոյց տալիս՝
զէնքի ոյժով ի կարգ հրաւիրելու անհնազանդ անդօրացիներին. դեռ
հակառակը՝ սիրային ֆլիրտ էին սկսել միլլիականների հետ...
դաշնակիցները մոռանում էին, կարծես, որ մենք մնացել ենք
անբաւարարւած ու իրանց սեփական գորկծերն էին կարգադրում:
(Յաճախ ասում եմ «մենք», «մեր» առանց ճշտելու դերանունը,
որովհետեւ շատ դէպքերում չեմ տարբերում կուսակցութիւնը
ժողովրդական զանգւածներից․ նոյն հոգեբանութիւնը, նոյն անհեռատեսութիւնը,
նոյն անգիտակցութիւնը իրականութեան, քաղաքական նոյն
տհասութիւնը):
1922 թւականին սկսւեց թիւրքահայ դատի հոգեվարքը:
Լոնդոնի կոնֆերանսում առաջի անգամ, պաշտօնապէս արտասանւեց
ու արձանագրւեց Ноme բառը։ Սեւրի դաշնագիրը մոռացւել էր
հիմնովին: Այլեւս խօսքը անկախ Հայ պետութեան մասին չէր, ոչ իսկ
ինքնավար նահանգների, այլ ինչ որ ազգային Home-ի — մի կասկածելի
օջախի ուրիշի տան մէջ:
Բայց — ասում էին — սա վերջին զիջումն է, որ արւում է՝
խաղաղութեան սիրոյն համար՝ յամառող Անդօրային: Home-ի պահանջը
պարտադիր պիտի լինի Թիւրքիայի համար ու ինքը Нome-ը՝ անկախ
թուրք իշխանութիւնից:
Այսպէս էր տրւած հարցը Մարտ ամսին:
Տարւայ վերջը, Լոզանում, գործը մի քիչ տարբեր ընթացք առաւ.
Home չառաջադրւեց իբրեւ պահանջ, այլ ներկայացրւեց թուրքերի
բարեհաճութեան իբրեւ բարեկամական խորհուրդ ու խոնարհ խնդիր:
Տեղի ունեցաւ մի օպերետային դիալօգ։ Թուրքերը՝ միշտ քաղաքավարի
ու սիրալիր՝ շատ ցաւեցին, որ պիտի մերժեն բարեկամական խորհուրդը
ու առաւել եւս՝ որ հարկադրւած են չյարգելու խնդիրը: Դաշնակից մեծ
պետութիւնները մի յուսահատական ժեստ արին. մենք սպառեցինք մեր
բոլոր միջոցները, ասինք, արինք ամէն հնարինն ու անհնարինը, այլեւս