ոչինչ չենք կարող անել խեղճ հայերի համար... ու անցան կուպօնների խնդրին:
Բայց այստեղ հանդէս եկաւ ընկ. Չիչերինը ու Խորհրդային
Ռուսաստանի անունից մեծահոգաբար առաջարկեց տեղ տալ թուրքահայութեան
մնացորդներին Ղրիմում, Վոլգայի ափերին ու Սիբիրում:
Պետութիւնը վերածվեց Home-ի, Home-ը վերածւեց գաղութների...
Սիբիրում։ Սարը մուկ ծնեց — ո՛չ, սարը երկնեց՝ անասելի տանջանքների
մէջ, ցնցւեց հիմքերից, պատառ պատառ եղաւ, արեան հեղեղներ
հոսեցրեց արգանդից ու ծնեց ոչինչ, ոչ իսկ մի մուկ:
Այս էր անցեալը:
ԵթԷ ուզենանք մի ընդհանուր գնահատում անել մեր կատարած
շատ ծանր աշխատանքի ու ձեռք բերած արդիւնքների՝ Հանրապետութեան
անկախութիւնը հռչակելուց յետոյ, պէտք է ասենք՝ որ
պարծենալու շատ բան չունենք. պէտք է ասենք, որ մեզ վիճակւած բեռը
— պետութիւն կազմելու ու պետական կեանքը ղեկավարելու գործը —
մեր ոյժերից շատ վեր է եղել:
Անհերքելի ճշմարտութիւն է, որ Հայաստանի դրութիւնր եղել է
բացառիկօրէն ծանր ու մեր աշխատանքի պայմանները՝ բացառիկօրէն
անբարեյաջող, բայց անհերքելի է եւ այն — անհերքելի է գոնէ ինձ
համար ― որ սրա վրայ աւելացել է նաեւ մեր սեփական անկարողութիւնը,
պետական գործեր վարելու անձեռնհասութիւնը։
Եթէ ճիշտ է, որ կառավարել՝ ասել է նախատեսել, ապա ուրեմն
մենք միանգամայն անպէտք կառավարիչներ ենք եղել, որովհետեւ հէնց
այդ նախատեսնելու ընդունակութիւնն է, որ չենք ունեցել բնաւ:
Մենք շարունակ սխալւած ենք եղել մեր հաշիւների մէջ ու
շարունակ անակնկալների հանդիպած, անակնկալների միայն մեզ համար,
որովհետեւ չենք գիտեցել նախատեսնել:
Մեր ամենամեծ թուլութիւնը այդ է եղել:
Ապա չենք ունեցել որոշ ու յստակ գիտակցութիւն մեր անելիքի
մասին, չենք ունեցել մի ղեկավարող սկզբունք ու տեւողական,
հետեւողական սիստեմ, գործել ենք կարծես յանկարծակի ու պատահական
ներշնչումների տակ, տատանւել ենք, պատից-պատ ընկել, կէսկուրօրէն
շօշափելով ոտներիս տակի հողը:
Չենք ճանաչել ու յաճախ գերագնահատել ենք մեր կարողութեան
չափը, չենք հասկացել դժարութիւնների մեծութիւնը, արհամարհել ենք
հակառակ ոյժերը եւ թեթեւամտութետն աստիճանի անփոյթ ենք եղել
մեզ սպառնացող վտանգների հանդէպ:
Կտրուկ ենք եղել, ուր պետք էր ծայրայեղ զգուշութիւն ու
անվճռական այնտեղ, ուր պէտք է կտրուկ լինէինք:
