առաջարկին․ մենք հակառակ էինք բաժանման, վախենում էինք բաժանւելուց, ուզում էինք կապւած մնալ Ռուսաստանին: Բայց դա չի նշանակում, թէ ձգտում չունէինք անկախութեան, թէ վասսալական դրութիւնը՝ մեր իդէալն էր:
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը, իմ խորին համոզումով, միշտ եղել է ու միշտ
մնացել - գիտակցօրէն թէ անգիտակցօրէն - հայ քաղաքական ազատագրաւման
մարտիկը, իսկ այդ ազատագրաւման վերջի կայանը — անկախ
պետութիւնն է: Մեր կուսակցութեան էութիւնը, գոյութեան իմաստը,
պատմական կոչումը, ոյժն ու արժէքը — այդ է եղել ու միայն այդ: Չի
եղել ու չկայ ոչ մի իսկական դաշնակցական — ինչ հովերով էլ տարւած
լինի նա, ինչ ֆրազէօլօգիա էլ ունենայ բերանում — որ ներշնչւած
չլինի անկախութեան գաղափարով, աւելի ճիշտը՝ լեցւած չլինի
անկախութեան բնազդով: Եւ այդ իմաստով մեր կուսակցութեան
սահմանները շատ աւելի ընդարձակ են, կուսակցականների թիւը շատ
աւելի մեծ է, քան արձանագրւած է կօմիտէական տետրակների մէջ:
Այս միտքը ես երկարօրէն զարգացրել եմ անցեալ գարնան
«ճակատամարտի» մէջ եւ այստեղ իրաւունք չեմ համարում կրկնելու:
Ուզում եմ ասել միայն, որ Հայաստանի ներկայ քաղաքական վիճակը -
իդէալ չէ ու չի կարող լինել Հ.Յ.Դաշնակցութեան համար:
Անշուշտ, մենք ամենաջերմ կողմնակից ենք եղել (ու այսօր էլ ենք) ֆեդերացիայի եւ գիտենք, որ Հայաստանի պէս մի փոքրիկ պետութիւն այլ կերպ չի կարող ապահովել իր գոյութիւնը: Բայց մենք ուզում ենք այնպիսի ֆեդերացիա, որի մէջ դաշնակցող պետութիւնները մտնում են ազատ կամքով ու հաւասար իրաւունքներով: Ռուսաստանի ներկայ ֆեդերացիան այդպես չի կազմւած:
Հայաստանի Հանրապետութիւնը խորհրդային է: Խորհրդային
իրաւակարգը տեսականօրէն ենթադրում է՝ մինչեւ դասակարգերի
անդառնալի վերացումը՝ պրօլետարիատի դասակարգային դիկտատուրա,
իսկ իրականապէս՝ այսօրւայ Հայաստանի իշխանութիւնը կօմմունիստական
կուսակցութեան դիկտատուրա է:
Կարո՞ղ է բաւարարել մեզ այդ բնոյթի մի իշխանութիւն:
- Հարկէ, ոչ:
Ճիշտ է, որ մենք ինքներս մի անյաջող փորձ ենք արել՝ մեր
սեփական դիկտատուրան հաստատելու: Բայց դիկտատուրան (ոչ
կուսակցականը, ոչ դասակարգայինը) դաւանանք չէ մեզ համար: Անվարժ
պետական կեանքի ու վարչական աշխատանքի, թունաւորւած
իշխանութեան թոյնով, մենք չկարողացանք դիմադրել գայթակղութեան
ու սայթաքւեցանք: Բայց արդէն զգացել էինք մեր սխալը ու նահանջելու
ճանապարհներ էինք որոնում եւ եթէ ուշացնէինք, պիտի տապալւէինք
անխուսափելիօրէն: Որովհետև ոչ միայն մեր կուսակցական դաւանանքը,
այլև ազգային կազմը աննպաստ է, հակառակ է որեւէ դիկտատուրայի:
Հայաստանում չկայ ոչ մի դաս կամ շերտ, ոչ մի կուսակցութիւն կամ
