պայմանները: Ահաւասիկ: —
Թիւրքահայաստան չկայ այլեւս: Եւրոպական մեծ պետութիւնները
լքել են մեր դատը: Հայ ժողովուրդի մի կէսը կոտորւած է կամ ցրւած
աշխարհի չորս կողմը․ միւս կէսը տնաւեր է ու արիւնաքամ, կարօտ
երկար հանգստի: Հայաստանի Հանրապետութիւնը իբրեւ մի ինքնավար
նահանգ՝ կցւած է Խորհրդային Ռուսաստանին․ բաժանէլ մեր
պետութիւնը Ռուսաստանից չենք կարող, եթէ նոյնիսկ ցանկանանք եւ
չպիտի ցանկանանք, եթկ նոյնիսկ կարողանանք: Կուսակցութիւնը
պարտւած է ու կորցրած իր հեղինակութիւնը, երկրից դուրս է արւած,
չի կարող վերադառնալ տուն, իսկ գաղութներում գործ չունի անէլու:
Այս է այսօրւայ կացութիւնը:
Կուսակցութիւնը չի կարող ասել. «Որովհետեւ կամ, ուրեմն մի
գործ պիտի ստեղծեմ ինձ համար — ի՛նչ գործ էլ լինի»: Տրամաբանական
սխալ է. այդ «որովհետեւի» ու «ուրեմնի» դասաւորութիւնը,
նախադասութիւնը պէտք է կազմել ճիշտ հակառակ ձեւով. որովհետեւ
բան չունեմ անելու, ուրեմն չպիտի լինեմ: Գործը չէ կուսակցութեան
համար, այլ կուսակցութիւնն է գործի համար եւ այնտեղ, ուր չկայ
կուսակցական գործ, չի կարող լինել կուսակցութիւն:
Ասի, որ Դաշնակցութիւնը անելիք չունի այլեւս: Սխալ արտայայատւեցի,
ունի մի վերջին անելիք, մի գերագոյն պարտականութիւն՝ հանդէպ
հայ քաղաքական դատի ու հանդէպ իր սեփական անցեալի․ պէտք է իր
փակ որոշումով՝ գիտակցօրէն ու վճռականօրէն վերջ դնի իր գոյութեանը:
Ինքնասպանութիւն է առաջարկածս, այո՛:
Բայց լինում են դրութիւներ, որոնցից միակ պատւաւոր ելքը՝
ինքնասպանութիւնն է: Մեր կուսակցութիւնը այդ դրութեան մէջ է:
Իսկապէս այդ պիտի անէինք սրանից դեռ չորս-հինգ տարի առաջ:
Երբ 1918թ. յունիսին՝ ստորագրեցինք Բաթումի դաշնագիրը, որով
հրապարակ էր իջնում ու միւս պետութիւնների կողքին իր համեստ
տեղը գրաւում Հայ անկախ Պետութիւնը եւ երբ նոյն թւականի
օգոստոսին՝ բացինք Հայ Խորհրդարանը, որով նորածին պետութիւնը
օրական ձեւ ու մարմին էր ստանում — ահա այն ժամանակ արդէն
մենք պիտի կազմալուծւէինք ու տեղ տայինք նոր քաղաքական
խմբակցութիւնների. մեր պատմական միսիան վերջացած էր արդէն: Եւ
ինչ գեղեցիկ վախճան կլինէր դա՝ մեր քառորդ դարեան կեանքին, մեր
երկար ու դժար աշխատանքին, արիւնայի պայքարին ու ահռելի
զոհաբերութիւններին վերջակէտ դնելու համար:
Բայց այն օրերին մենք չհասկացանք, թէ կուսակցութեան գործը
վերջացած է, թէ պատմութիւնը մտնում է նոր փուշի մէջ եւ թէ այդ
որ փուլի համար հարկաւոր է ոյժերի նոր դասաւորում: Չհասկացանք,
քաջութիւն չունեցանք հասկանալու:
Թերեւս ներելի է, որ 4-5 տարի առաջ, այն եռուզեռի մէջ, մենք,
չգիտցանք մեր անելիքը: Բայց այսօր դրութիւնը շատ աւելի պարզ է
