Պարապ բան կլինէր հարց դնել այսօր, թէ պե՞տք է արդեօք ասպարէզ գային մեր կամաւորները: Պատմական երեւոյթներն ունէն իրանց սեփական ու անխորտակելի տրամաբանութիւնը: 1914 թւականի աշնանը հայ կամաւորական խմբերը կազմւեցին ու կռւեցին թուրքերի դէմ, որովհետեւ չէին կարող կազմւել ու չկռվել. սա բնական անխուսափելի հետեւանք էր մի հոգեբանութեան, որով սնւել էր հայ ժողովուրդը առնւազը մի քառորդ դար, մի ամբողջ սերունդ, այդ հոգեբանութիւնը պէտք է գտնէր իր արտայայտութիւնը:
Եւ Դաշնակցութիւնը չէր, որ պիտի կասեցներ այլ նոյնիսկ ցանկանար։ Նա կարող էր օգտագործել եղած արաջ ընթացը ու ելք տալ կուտակւած ցանկութիւններին յոյզերին, կազմակերպել պատրաստի ոյմժը —այդքան կար հեղինակութիւն ունէր: Բայց հակառակել հոսանքին ու գիծը տանել անընդունակ էր, անընդունակ էր թէկուզ պատճառով, որ Դաշնակցութիւնը ինքը մասսա է, բնազդ է բայց գիաակցութիւնով թոյլ:
է՛լ ալելի պարապ բան կւինէր հարց դնել այսօր, թէ ով պատասխանատու է եղածին (եթէ առհասարակ դրւելու լինէ նատւութեան խնդիր)- եթէ չլինէին Մեսրովք եպիս. Խատիսեանը, դօքտօր Զաւրեանը ու Ս. Յարութիւնեան Անդրանիկը — նրանց փոխարէն հանդէս կգային ուրիշ կանէին նոյն բանը:
Եթէ կամաւորական խմբեր կազմելը սխալ քայլ էր,- անխուսափելի հետեւանք էր ու բնական շարունակութիւն մի ուղղութեան, որի արմատները պէտք է որոնեք շատ աւելի շատ աւելի խորը՝. Առայժմս կարեւոր է արձանագրել այն միայն, որ մենք ամենամեծ չափերով մասնակից ենք եղել, կ. շարժման եւ որ այդ արեք ենք հակառակ կուսակցա արաայայաող ընդհանուր ժողովի որոշման:
2. 1914 թւականի ձմեռը ու 15-ի գարնան առաջի ոգեւորութեան ու յոյսերի շրջան էր ամբողջ ռուսահայուի մէջն առնելով իհարկէ եւ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը:
ՉԷինք կասկածում, որ պատերազմը պիտի վերջանա ների կատարեալ յաղթութիւնով, թիւրքիան պիտի պա մահատ լինի եւ որ այնտեղի հայութիւնը պիտի ազատագրւի:
Փարել էինք Ռուսասաանին անվերապահօրէն։ Առանց որեւէ դրական հիմք ունենալու, տարւած էինք որ Ցարական կառավարութիւնը ի վարձատրութիւն մեզ մութեան, մեր ջանքերի ու օգնութեան՝ պիտի շնորհէ աւելի լայն ինքնավարութիւն թէ՛ Թիւրքիայից ազատագրւած վիլայեթներին եւ թէ՛ Անդրկովկասեան Հայաստանին:
