կրկնում եմ, 1919-1920 թւականներին մենք դեռ կարող էինք տարւել խաբուսիկ յոյսերով, բայց այսօր, երբ մի ողորմելի home-ն անգամ չգտաւ պաշտպանութիւն — իրաւունք ունե՞նք կոյր ու խուլ մնալու իրականութեան առջեւ:
Ասում ես, որ պայմանները կարող են փոխւել ու Թիւրքիայի
անդամահատման խնդիրը կարող է նորից դրւել դիւանագիտական
սեղանի վրայ...
Մօտիկ ապագայի համար այդպիսի հաւանականութիւն ես չեմ
նախատեսնում (դու նոյնպէս): Աւելի հեռաւոր ապագայում անկարելի
չէ եւ այդ: Բայց ինչու չենթադրել միաժամանակ, թէ փոփոխւած
քաղաքական պայմանների մէջ բօլշեւիկներն էլ կփոխեն իրանց այսօրւայ
ընթացքը ու կպահանջեն ոչ միայն «միացեալ», այլ նաեւ «ծովից-ծով»
Հայաստան:
Եթէ Օսմանեան կայսրութեան կազմալուծումը պատմական պրօցես
է, չէ՞ որ նոյնքան պատմական պրօցես է նաեւ ռուսների
առաջխաղացումը դէպի տաք ծովերը:
Այդպիսի ենթադրութիւններով չէ, որ պիտի ղեկավարւի մի
քաղաքական կուսակցութիւն, այլ իրական կացութիւնով:
Իսկ իրականաթիւնը այն է, որ «միացեալ Հայաստանը» — մի
անբովանդակ խօսք է, ուրիշ ոչինչ:
Այսօր կարելի է խօսել ոչ թէ երկու Հայաստանները միացնելու,
այլ միայն Հանրապետութեան սահմանները մի քիչ լայնացնելու մասին
— թէկուզ մինչեւ 1914 թւականի գիծր: Եւ այս խնդիրը թերեւս
կարողանայ լուծել Խորհրդային կառավարութիւնը, յենւած Ռուսաստանի
վրայ, բայց ոչ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը, յենւած.. չգիտեմ ո՞ւմ վրայ
(արդեօք հայասէր պաստօրների՞ ու փիլիսոփայութեան դօքտօրների՞
վրայ):
Լսել եմ ու գիտեմ հետեւեալ առարկութիւնները.
Թուրքերը վախենում են Ռուսաստանից եւ քանի որ Հայաստան
ռուսական օրբիտի մէջ է, երբեբ չեն զիջի գրաւած դիրքերը — օրինակ
չեն դատարկի Ղարսը, որովհետեւ սա անհրաժեշտ է իրանց սեփական
ապահովութեան համար, իսկ եթէ Հայաստան կտրւի Ռուսաստանից
(այսինքն, ներկայ Խորհրդային իշխանութիւնը տեղի տայ մի ուրիշ
իշխանութեան — ասենք մեզ, դաշնակցականներիս), Թիւրքիան
ապահովւած կզգայ իրան ու աւելի զիջող կլինի սահմանայիՆ վէճերում,
կհամաձայնի վերադարձնել մեզ ոչ միայն Ղարսն ու Սուրմալին, այլ
գուցէ աւելացնի վրան նաեւ Բասէնն ու Ալաշկերտը...
Վայե՞լ է քաղաքակակ կուսակցութեան այսպիսի маниловщина:
Թէ Թուրքերը վախ ունեն Ռուսաստանից, նախատեսնում են
ընդհարումներ ապագայում (գուցէ եւ ոչ հեռաւոր) ու ամէն կերպ