Էջ:Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ հանրագիտարան (Karabakh Liberation War encyclopedia).djvu/228

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

ՀԱԱՐԱԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

ԼՂՀ-ում գործում են «Արմենական», Կոմունիստական. ժողովրդական Արցախ միություն (ԺԱՄ). Հայ հեղափոխական դաշնակցություն (ՀՀԴ), Մոցիալ-դեմոկոստական, «Վերածնունդ». Քփստոնեա-դեմոկրատական կուսակցությունները։

Հանրապետությունում գործում են նաև մի շարք հասարակական և ոչ պետական կազմակերպություններ, կանանց, երիտասարդների. մշակութային միություններ։ Բազմաթիվ են պատերազմի մասնակիցների, զոհված ազատամարտիկների ընտանիքների անդամների. պատերազմի և զինված ուժերի վետերանների կազմակերպությունները՝ Արցախյան գոյամարտի վիրավոր մարտիկների օգնության «Վիտա» կազմակերպությունը. Անհայտ կորած ազատամարտիկների հարազատների. Արցախյան պատերազմի վետերանների. Զոհված ազատամարտիկների ծնողների, Ղարաբաղյան պատերազմի վետեոսնների հանրապետական «Երկրապահ» միությունները են։

ԲՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՇԱՐՆԵՐԸ

Ռելիեֆը։ ԼՂՀ գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարևելյան եգրին՝ Փոքլ Կովկասի հարավարևելյան մասում։ Երկրի տարածքում է Կուր-Արաքսյան դաշտավայրի արևմտյան մասը։ Մակերևույթը տիպիկ լեռնային է. ընդգրկում է Ղարաբաղի բարձրավանդակի արեվելյան հատվածը և արևմուտքից թեքությամբ ձգվում է դեպի արևելք ձուլվելով Կուր- Արաքսյան ընդարձակ դաշտավայրի մեծ մասը կազմող Արցախի դաշտավայրին։ Տարածքի միջին բարձրությունը՝ 1025 մ։ Ամենաբարձւ կետը Արիություն (Գոմշասար) լեռն է (3724 մ), ամենացածր կետը (112 մ) գտնվում է Մարտունիի շրջանում՝ Աեջուր գետակի հովտում։ Ղարաբաղի լեռնաշղթայում են Կուսանաց (2828 մ), ավեվր հարավ՝ Մեծ Քիա (2724 ք) և Դիզափայտ (2478 մ) լեռնագագաթները։ Բարձւ լեռնագագաթներից է Մռավը (3343 մ)։ Մռավի հարավային կաւճ. զառիթավր և հողմահարված լանջերը հանրապետության տարածքում կտրտված են Թաւթառ (Տրտու) գետի Ականա, Թոլի, Մաղաղիս և ձախակողմյան այլ վտակների խուը կիրճերով ու գետահովիտնե-

րով։ Լեռնաշղթայի բարձոսդիր մասերում պահպանվել են ռելիեֆի սառցադաշտային ձևեր (կսաեր, կրկեսներ, տաշտակաձև հովիտներ)։ Բնորոշ են ժայռոտ, մերկ կատարները, քարացրոնները. փլվածքներն ու սողանքները։ Լեռնաշղթայի նորազույն տեկտոնական բարձրացումներով է պայմանավորված գետահովիտների ու կիրճերի խուքային էրոզիան։ Տարածրի արեմտյան մասում հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք ձգվում է Ղարաբաղի (Արցախի) լեռնաշղթան, որի արևելյան Օխնաղբյուր. Կուսանաց, Կաչաղակաբերդ. Շմանեկ, Ծավեն, Մարխաթուն և այլ լեռնաճյուղերր միմյանցից բաժանված են Թարթաո, Կարկառ, քսաչեն. Խոնաշեն, Վարանդա, Իշխան, ճղպորագետ ու այլ գետերի և դրանց վտակների խու հովիտներով։

Հարավ-արևելքում ձգվում է Մեծ Քիրս լեռնաշղթան. որի հյուսիսային մասում է ճաղատասարի լեռնանցքը (2080 մ բարձրության վրա), ուտեղով անցնում է Ստեփանակերտ-Գորիս ավտոմայրորդին։ Լեռնաշղթայի արևելյան մասում է Շուշիի սարավանդը՝ կտրտված Կարկառ գետի վերին հոսանրի վտակներով։ Կան ռելիեֆի կարստային ձևեր (հայտնի է Ազոխի քարայրը)։

Երկրաբանական կառուցվածքը։ Տարածքը գտնվում է Վիրահայոց-Ղարաբաղի տեկտոնական զոնայի հարավարևելյան մասում։ Մռավի և Ղարաբաղի լեռնաշղթաները համապատասխանում են համանուն կամարածալքերին և կազմված են յուրայի, կավճի, պալեոգենի. նեոգենի հրաբխային ու հրաբխածսղքային ապարներից՝ տեղ-տեղ ճեղքված ներժայթուքներով։ Ռելիեֆի ձևաբանական կառուցվածքի կարևու գործոն են ժամանակակից տեկտոնական շարժումները։ Գոգավորությունների հատակային մասերը ծածկված են չորրորդականի գե-