ձեռնարկել են ինքնապաշտպանական և ազատագրական մարտեր։ 1991-ի հոկտեմբերի 30-ին ագատագրվել է Տողը (տես Տողի ազատագարմ),
1991- ի նոյեմբերին՝ Արաինտենը. Ծամձուը, ՈւխտաձոՐԻ ենթաշրջանի տարածքները։ 1992-ի հունվսՄին, հունիսին, օգոստոսին հակառակուղը լայնածավալ հարձակումներ է ձեռնարկել Ցու-Խուռհատ, Մելիքաշեն-Խոտհատ-Արաինշեն ուղղություններում։ 1992-ի սեպտեմբերից կամավորական ջոկատներր Հադարթի պաշտպանական շրջանի ստորաբաժանումների կազմում, Կենտրոնական պաշտպանական շրջանի հետ ձեռնարկել են լայնածավալ ռազմական գործողություններ, ազատագրել Ֆիզուլիի, Ջաբրայիլի, Կուբաթլոփ, Զանգելանի շրջանները,
1993- ի օգոստոսին՝ Հ. շ-ի գյուղերը։ Հ. շ-ից զոհվել է 325 ազատամարտիկ։ Տես նաև շրջանի առանձին գյուղերի մասին հոդվածները։
Գրկ. Մ կ րտչյ ա 6 Ա., Ի՞նչ է տեղք ւ ունեցել Հադրաթում. Ե.. 1992։ Աբրահամյան Հ., Մկրտչյան Շ., Արցախի համար զոհված դիզակցիները, ե., 2000։ Ի1ճբաոտա ա., ՄշտօբսՀՕ-օբճստքարյբարօ ոօաատսա Մրլրօբ1101-0 1(օբօ6օճՕ, ք., 1988.
Շ. Մկրտչյան. Հ. Խաչատրյան
ՀԱԴՐՈՒԹԻ ՊԱՇՏՊԱՆԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆ (1-ԻՆ ՊՇ), զորամաս. կազմավորվել է 1992-ի սեպտեմբերին՝ համաձայն ԼՂՀ ինքնապաշտպանության կոմիտեի նախագահի 1992-ի օգոստոսի 14-ի «Պաշտպանական շրջանների և շրջանային ուժերի ու միջոցների լրակազմի հաստիքակազմակերպչական կառուցվածրի կազմակերպման մասին» հրամանի։ Հրամանատար է նշանակվել Ա. Աղաբեկյանը: Զորամասն իր ուղղությամբ վարած տևական պաշտպանական և հարձակողական մարտերին զուգընթաց՝ մասնակցել է մի շարք կարեու նշանակության ռազմական գործողությունների՝ հատկապես հարավային ռազմազոտում, Քելբաջարի ռազմական հենակետի վնասազերծմանը, Լաչինի մարդասիրական միջանցՐԻ պաշտպանությանը են։ Մարտական տարբեր գործողությունների ժամանակ զոհվել են ՊՇ-ի շուրջ 300 ազատամարտիկ, որոնցից շատերը հետմահու արժանացել են մարտական շքանշանների և մեդալների։
Ս. Հասոսթյան
ՀԱԹԵՐՔ. գյուղ ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 45 կմ աւեմուտք Թարթառ գետի ափին՝ Մռավի հարավային լեռնալանջին՝ 1000 մ բարձրության վրա։ Տարածքը՝ 3895 հա։ Բնակչությունը՝ 1596 (2003)։ Զբաղվում են անասնապահությամբ և հողագործությամբ։ քենի միջնակարգ ղպրոց, մշակույթի տուն, տեղամասային հիվանդանոց, կապի բաժանմունք և այլն։ Գյուղի Մ. Աստվածածին եկեղեցին (XII դ.) կիսավեր է. կենտրոնում է Ավագ Մ.Նշան աբավայրը, հարավ-արեմուտքում՝ ՀաթեՄի բերդը, շրջակայքում՝ նախնադարյան և նախաքւիստոնեական ժամանակների հնություններ։
1990- ին Հ-ում կազմավորվել է «Փառանձեմ» կամավորական ջոկատը (հրամանատար՝ Ա. Հարությունյան)։ 1991-ի օգոստոսի 16-ին ջոկատը և գյուղի կանայք պատանդ են վերցրել ԽՄՀՄ ՆԳՆ զուքերի 43 զինվորի և պահանջել ազատել Հ. և Ձափար գյուղեՐից պատանդ վերցված տասնյակ հայ երիտասարդների, որոնց ձերբակալել և ադրբեջանցիներին էր հանձնել ԽԱՀՄ ՆԳՆ զուքերի հրամանատարությունը։ Դեպքի կապակցությամբ և Զ. Բալայանի ահազանգով՝ օգոստոսի 18-ին Հ. են ժամանել «Կփկ»-\\ մի շարք անդամներ. նրանց միջնորդությամբ նույն օրը կատարվել է պատանդների փոխանակում։
1992- ի հունիսին Քելբաջարի շրջանի Ազգաբան, Ձարեքտար և Նարիշտար գյուղերի հենակետերից «Գոսդ» կայանքներով հրթիռահրետակոծվել է Հ. և շրջակա գյուղերը, հունիսի 5-ին հակառակորդը գրավել ԷՀ., հրկիզել տները, խոշտանգել երկու տասնյակից ավելի խաղաղ բնակիչների։ ԼՂԻՊՄՐ-ի հրետանավուները ևկամավորական ջոկատները կարողացել են կասեցնել հակառակորդի հետագա առաջխաղացումն այլ ուղղություններում և հնարավորություն են ստեղծել բնակիչների տարհանման համար։ Հուլիսի 20-ին Հ-ի ջոկատը հարձակվել է գյուղում տեղակայված հակառակորդի վրա, նրան կոարստներ պատճառել, ապա նահանջել ու դխքավորվել է Վաղուհաս-Ձլդոոն ուղղությունում։ 1993-ի փետրվարի 20-ին ԻՊՈՒ ազատագրել են Հ.։ Գյուղից զոհվել է 44 ազատամարտիկ։
Հ. Մանուկյան
ՀԱԼԵ, գյուղ ԼՂՀ Քաշաթաղի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 73 կմ հարավ-արևելք (Նոտան գետի ստուին հոսանքի աջ ափին։ Բնակչությունը՝ 58 (2003)։ Զբաղվում են երկրագործությամբ և բանջարաբոստանային բույսերի մշակությամբ։ Ազատագրվել է 1993-ի հոկտեմբերին. բնակեցվել է 1998-ին՝ Ադրբեջանից բռնագաղթած հայ փախստականներով։
ՀԱԽԼԼՈՒ. գյուղ ԼՂՀ Հադրութի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 14 կմ հյուսիս-արևելք Արեասարի
