մաժողովին ԱՄՆ-ի նախագահ Վ. Հրաթինգի միջոցով հղած հուշագրում անդրադառնալով նույն խնղրին՝ ՍԴՀԿ-ն գրել է. «Թէ Ղարաբաղի ու Նախիջերանի եր թէ Թուրքիայի հայկական նահանգները Հայաստանի Հանոոպետութեանը միացնելը կենսական անհրաժեշտութիրն է Հայաստանի պետական գոյութեան եր տնտեսական զարգացման, համազգային արդար բաղձանքներու իրականացման համար…»։ 1961-ին Երևանում ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտոպար Ն. Խրուշչովի հետ սփյուռքահայ մի խումբ հասարակական գործիչների հանդիպման ժամանակ ՍԴՀԿ կենտրոնական վարչության ատենապետ Հ. Կուժունին (Հարություն Ջերեջյան) հարցրել է. «Ձի՞ կարելի անել այնպես, ՈՐ Հայկական իշխանությունը տարածվի Ղարաբաղի և Նախիջևանի վրա»։ ՍԴՀԿ 11-րդ համագումարում (Բեյրութ, 1961) քննարկվել է «Ներքին հողերի հարցը» թեման՝ հատկապես Ղարաբաղի և Նախիջևանի հիմնախնդիրը և հայտարարվել. «Խաղաղ միջոցներով իրականացնել հայ ժողովրդի արդար իրավունքը՝ անջատված հողետր վերադարձը Խորհրդային Հայաստանին»։ 1987-ի դեկտեմբերի 5-ին Մ. Գոքբաչոփմ (ԱՄՆ կատարած պաշտոնական այցելության ժամանակ) փոխանցած հուշագրում և 1988-ի մարտի 1-ին նոոն հղած հեռագրում ՍԴՀԿ հիմնավորել է հայ ժողովրդի պահանջատիրության արդարացիությունը և հույս հայտնել, «…ՈՐ Գուբաչովի իշխանության օրոք Ղարաբաղն ու Նախիջևանը կկցվեն Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությանը…»։ 1988-ի ապրիլի 2-ին ՍԴՀԿ Կենտրոնական վարչությունն ընդունել է «Ղարաբաղի մասին» հայտարարություն, ոարմ շեշտը դրել է շարժումը սահմանադրական սկզբունքներով զարգացնելու, «այլախոհնեար ազգավնաս» քայլերից խուսափելու անհրաժեշտության վրա։ 1988-ի հունիսի 28-ին, հուլիսի 27ին և սեպտեմբերի 29-ին ՍԴՀԿ, ՀՀԴ և ՈՍԿ-ը համատեղ հեռագիր են հղել Մ. Գուբաչովին, հանդես եկել հայտարարությամբ և կոչով՝ ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ-ին վերամիավորելու, Սումգայիթի ջարդարարներին դատապարտելու պահանջով։ Հայաստանի իշխանություններին և ժողովըրղին կոչ է արվել՝ լինել վճռական ու խուսափել ծայրահեղություններից։ ՍԴՀԿ 15-րդ համագումարը (Բեյարթ, 1991) եզրափակիչ հայտարարությունում նշել է. «…Միջազգային իոողրութեան և Խորհրդային Միութեան ներքին գոյավիճակի լույսին տակ, ընդհանուր տվյալներա նկատառումով որդեզոսծ ենք հանգրվանային լուծումի գործընթաց։ Այս համոզումով ալ ընդունելի սեպած ենք Խորհրդային Միութեան ԳԽ 1988-ի հունիսի որոշումը Արցախի հարցի շուրջը՝ մեր պահանջը մասամբ գոհացնող «հատուկ վիճակի» ստեղծումը…»։ 1993-ի մայիսի 26-27-ին Ծաղկաձորում կայացած Հայաստանի ՍԴՀԿ հիմնադիր համագումարում արձանագրվել է. «ՍԴՀԿ վերահաստատում է Արցախի ազգայինազատագրական շարժմանն իր անվերապահ զոոսկցությունը և պահանջում է ճանաչել ու հարգել արցախահայության ազատ ինքնորոշման իրավունքը… հիմնահարցի կարգավորման գործում ՍԴՀԿ նախապատվությունը տալիս է քաղաքական լուծմանը…»։ 1995-ի հոկտեմբերի 27-30-ին Երևանում կայացած 16-րդ համագումարն իր եզրափակիչ հայտարարաթյունում հավաստել է.«… համագումարը ողջունում է ԼՂ անկախ հանրապետութիրնը և իր զորակցութիրնը վերահաստատելով անոր ազատագրական պայքարի հաղթական երթին ու ելքին, ջատագովում զինադուլի եր խաղաղութեան պահպանման շարունակումը..»։ 2001-ի ապրիլի 27-30-ին Կիպրոսի Լառնակա քաղաքում կայացած 17-րդ համագումարը շեշտել է. «Արցախի ճակատագրի վճռումը հասած է իր ամենեն վճռական հանգոանին, կուսակցութիրնը կշաուրնակե Ղարաբաղի հարցի լուծման համար հիմք նկատել ազգերի ազատ ինքնորոշման սկզբունքը… Բանակցութիրննեար ընթացքին Հայաստանին պատկանող որևէ տարածք սակարկութեան եր փոխանակման առարկա չի կրնար ըլլալ ոչ որպես հողամաս, ոչ ալ ոոդես «ճանապարհ»։ Արցախի հարցի կարգավորման որևէ համաձայնազխ՝ պետք է կրե Արցախի օրինական իշխանութիրնեարն ստոոոգրութիրնը եր հանրաքվեի միջոցով արժանանա Արցախի բնակչութեան հավանութեանը»։
Ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին հնչակյան կուսակցության հովանավորությամբ ՀՀ հարավարևելյան սահմաններում և ԼՂՀ-ում գործել են «Փարամազ», «Մեծմ Տիգրում» և «Չելլո» կամավորական ջոկատները։ Կուսակցության անդամներից զոհվել են Ա. Պետասյանը, Վ. Սարգսյանը, Հ. Խաչատրյանը, Մ. Սահակյանը, Ս. Հովհաննիսյանը, Ս. Քոչարյանը, Ա. Ավանեսյանը, Գ. Աշիկյանը, Հ. Պահատուրյանը, Խ. Հարությունյանը և ուրիշներ։
Ե. Ջերեջյան
