տական խաչ» 2-րդ աստիճանով՝ Մ Համբրաձորմյանը, Գ. Խաչատմանը (բոոդր՝ հետմահու) հ Վ. Ոդուբաբյանը։ Ջոկատից զոհվել է 15 ագրստամարտիկ։
Մ. Հարաթյունյան
ՏԻԳՐԱՆԱՎԱՆ. գյուղ ԼՂՀ Քաշաթադի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 43 կմ հարավ-րաևելք Հակարի գետի ստորին հոսանքի ձախ ափին։ Բնակչությունը՝ 177 (2003)։ Զբաղվում են այգեգործությամբ և անասնապահությամբ։ Ունի միջնակարգ դպրոց։
Ազատագրվել է 1993-ի հոկտեմբերին, բնակեցվել է 1995-ին՝ Ադրբեջանից բռնագաղթած հայ փախստականներով։
ՏՆՕՐԵՆՆԵՐԻ ԽՈՐՀՈՒՐԴ, Ղարաբադյան շարժումը ղեկավարող, խորհրդակցական, համակարգող կազմակերպություն ԼՂԻՄ-ում։ Ստեղծվել է ԼՂԻՄ ձեռնարկությունների տնօրենների կողմից, 1987-ի վերջերին, գործունեությունը վերսկսել 1988-ի մարտից՝ Ա. Մանուչարովի առաջարկությամբ, երբ << Կռունկ» կոմիտեի գործունեությունն ադրբեջանական իշխանությունների կողմից արգելվել էր, և այն անցել էր ընդհատակ։ Առաջին հավաքի ժամանակ խորհրդի նախագահ է ընտրվել Բ. Աոաշանյանը, տեղակալներ՝ Ա. Ծատըրյանը և է. Հայոսպետյանը, անդամներ՝ Ա. Մանաչսարվը, Ռ. Աղաջանյանը, Բ. Դատսմյանը, Ռ. Պետասյանը: Խորհրդի կազմում ընդգրկվել են նաև մտավորականներ Ա. Կարապետյանը, ժ. Գալստյանը և ուրիշներ։ Խորհրդի նիստերին մասնակցել են նաև «Կռունկ» կոմիտեի անդամները։ Գործունեությունը դադարեցրել է 1991-ի դեկտեմբերին՝ ԼՂՀ ԳԽ ընտրությունների նախօրեին։
Մ. Հարաթյունյան
ՏՈՂ. գյուղ ԼՂՀ Հադարթի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 20 կմ հյուսիս-արևմուտք Տողասարի արևելյան լանջին՝ 900 մ բարձրության վրա։ Տարածքը՝ 1567 հա։ Բնակչությունը՝ 662 (2003)։ Տ. հիշաՏողի Ս. Ստեփանրա տակվում է VII դ-ից։ XVI դ. եղել է Դիզակի մե-
Նախավկայի եկեղելիքության կենտրոնը, XVII դ.՝ բերդաքաղաք։ X
ցին (XIII դ.) դ Ոլնհցել է 10 հզ. բնակիչ։
Մինչև 1991-ի հոկտեմբերի 30-ը գյուղում ապրել են նաև ադրբեջանցիներ։ Զբաղվում են անասնապահությամբ, այգեգործությամբ։ Ունի միջնակարգ դպրոգ (բագվեյ է 1906-ին), եփհարկանի մշակույթի տուն, հիվանդանոց (կառուցվել է 1903-ին), կապի բաժանմունք։ Գյուղում և շրջակայքում են Գտչավանքը (XII դ.), Ս. Հովհաննես (XVIII դ.), Ս. Վապան (XVII դ.), Ս. Ստեփանրա Նախավկայի (XIII դ.) եկեղեցիները, կան խաչքարեր, գյուղատեդիներ։
Տ-ում ինքնապաշտպանական ջոկատներ ստեղծվել են 1988-ի մսոտին, երբ գյուղի ադրբեջանցիները 1988-ին ընդհարվել են հայերի հետ. իսկ Տ-ում է տեղակայվել ադրբեջանական ՄՀՆՋ-ի մի գումարտակ, որի մարտիկները 1991-ի հոկտեմբերի 17-ին սպանել են Դանիելյանների ընտանիքի բոլոր 5 անդամներին։ Նույն թվականի հոկտեմբերի 30-ին Տ-ի (հրամանատար՝ Վ. Գփգորյան) և այլ կամավորական ջոկատներ ինքնապաշտպանական ուժերի հետ (հրամանատար՝ Ա. ՏեոԹադհրայան) ազատագրել են գյուղը (տես Տողի ազատսպրամ):
Տ-ից հրամանատարներ են եղել Վ. Գփգորյանը, Ա. Գասպարյանը, Ս. Ավագյանը, Ա. Շարացանը, Վ. Ավետիսյանը, վ. Աահակյանը, Ա. Ստեփանյանը։ ԼՂՀ «Մարտական խաչ» 2-րդ աստիճանի շքանշանով պարգևատրվել են Վ. Գփգորյանը, Ա. Գասպարյանը, Կ. Միքայելյանը։ Զոհվել է 25 ազատամարտիկ։
Ա. ՇաթՈՄյան
ՏՈՂԻ ԱԶԱՏԱԳՐՈՒՄ 1991, Տող գյուղում տեղակայված ադրբեջանական ՄՀՆՋ-ի գումարտակը վնասազերծելու և Տողի հայկական մասի պաշարումը վերացնելու գործողություն։ Տեղի է ունեցել 1991-ի հոկտեմբերի 30-ին։
Ադրբեջանի ղեկավարությունը Տողի ադրբեջանական մասում տեղակայել էր ՄՀՆՋ-ականների մի գումարտակ։ 1991-ի հոկտեմբերի 17-ի գիշերը Տողում տեղի ունեցած ողբերգական դեպքից հետո (ադրբեջանական ՄՀՆՋ-ի մարտիկները ներխուժել էին Դանիելյանների բնակարանը և գնդակահարել ընտանիքի բոլոր 5 անդամներին, այդ թվում՝ 4 տարեկան երեխայի)։ Օոսխնդիր է դարձել ՄՀՆՋ-ի գումարտակի չեզոքացումը։ Տ. ա-մանը (ղեկավարել է Ա. ՏԽ-Թադևոսյանը) մասնակցել են գյուղի ինքնապաշտպանական ջոկատը (հրամանատար՝ Վ. ԳոիզոԼլան), նաև Ստեփանակերտի (հրամանատար՝ Վ. Բալայան), Հադարթի (հրամանատար՝ Ա. Աղաբեկյան) և ԼՂՀ մյուս շրջանների կամավորական ջոկատները։ Հետախուզական աշխատանքից (գլխավորել է Ա. Խաչատրյանը) և հակառակորդի տվյալները ճշտելուց հետո, հոկտեմբերի 30-ի ժամը 1730-ին, սկսվել է Տ. ա.։ Հայ ազատամարտիկների կրակոցներից ավերվել է ՄՀՆՋ-ի զորանոցը և պայթել ռազ-
