ձեթով ու քացախով (կամ թթվասերով)։
ՎՈԲԼԱ, մանրածածանների կասպյան ենթատեսակ։ Ապրում է Կասպից ծովում և նրա մեջ թափվող գետերում։ Տառեխը, որը նման է Վ-ին, որսում են Ազով-Սևծովյան ավազանում։ Վ-ի զանգվածը 150-200 գ է (տառեխինը՝ երբեմն մինչև 2 կգ)։ Չորացրած Վ. խաշում են (10-20 րոպե եռացող ջրում) կամ տապակում (ջեռոցում, կափարիչով թավայում)։ Խաշած կամ տապակած Վ. ավելացնում են սալաթներին կամ օգտագործում որպես սառը ուտեստ։
ՏԱՆՁ, պարունակում է շաքարներ, օրգանական թթուներ, հանքային աղեր, սպիտակուցներ, թաղանթանյութ, աղաղանյութեր, մոտ 5 մգ % C վիտամին։ Ի տարբերություն խնձորի, Տ. պարունակում է ամուր (քարանման, կոշտ) գոյացություններ, ավելի շատ թաղանթանյութ, այդ պատճառով օրգանիզմում դժվար է յուրացվում։ Ըստ հասունացման ժամկետի Հայաստանում տարածված են ամառային, աշնանային և ձմեռային սորտերը։ Ամառային սորտերը հասունանում են հուլիս-օգոստոսին։ Դրանցից լավագույններն են՝ Վիլյամս (այլ անվանմամբ՝ Բոն Կրետեն Վիլյամս, ամառային Վիլյամս, ամառային Դյուշես), Կարմրատանձ, Մալաչա ևն։ Աշնանային սորտերը հասունանում են սեպտեմբերին (Բյորե բոսկ, Ելենա, Անտառային գեղեցկուհի, Լեռնային գեղեցկուհի, Սինի ևն)։ Ձմեռային սորտերը (Բերե Արդանպոն, Օլիվյե դը Սերր, Ձմեռնուկ ևն), Հայաստանում դրանք կոչվում են պահունի, հավաքում են սեպտեմբեր-հոկտեմբերին, սակայն հասունանում են հավաքելուց հետո, պահելու ընթացքում։ Ձմեռային սորտերը լավ են պահպանվում և պարունակում են մինչև 13 % շաքար։ Դրանք լավագույն աղանդերային սորտերն են։ Պտղի զանգվածը կախված սորտից 25-300 գ է (երբեմն՝ ավելի)։
Տ-ի սորտերն իրենց համով և նշանակությամբ լինում են աղանդերային՝ փայլուն քաղցր պտղամսով և քիչ թթվաշ, հայտնի են Բերե, Դյուշես անուններով (ձմեռային Դեկանկա, Բերե Բոսկ, Բերե Արդանպոն), սեղանի մանրահատիկ հյութալի, հաճելի համ ունեցող պտղամսով, արդյունաբերական՝ կոպիտ և միջին համի պտղամսով, թարմ վիճակում օգտագործելու համար քիչ են պիտանի, գործածվում է խոհարարության մեջ և վերամշակման համար։
Երկար պահելու համար պիտանի են միայն ձմեռային սորտերը։ Տ. ամենից լավ պահպանվում է ծխախոտի թղթի մեջ փաթաթված 0°C–ում։
Տ. օգտագործում են թարմ և պահածոյած, կարելի է նաև չորացնել (տես Բանջարեղենի և մրգերի չորացում), մուրաբա, կոմպոտ, ջեմ պատրաստել ևն։ Տանձենու մշակության մասին տես Այգեգործական հողամաս հոդվածում։
ՏԱՌԵԽԻԿ հայկական, ծածանների ընտանիքի ձուկ։ Մեջքը մուգ է, կողքերը և փորը՝ արծաթագույն։ Զանգվածը 35 գ է։ Հանդիպում է Հայաստանի համարյա բոլոր գետերում, լճերում (բացի Սևանա լճի ավազանից)։ Հայաստանի մի շարք ջրավազաններում Տ. բավական մեծաքանակ է։ Տ. ավելի համեղ է խաշած։
ՏԱՔԴԵՂ, պղպեղ, սորտից կախված հասուն պտուղները պարունակում են շաքար, սպիտակուցներ, մինչև 13,9 մգ % կարոտին (A նախավիտամին), ինչպես նաև քիչ քանակությամբ հանքային աղեր, B1, B2 վիտամիններ։ C վիտամինի պարունակությամբ Տ. բանջարային բույսերի մեջ գրավում է առաջին տեղը (մինչև 250 մգ %): Տ-ի կանաչ (նաև կարմիր) հյութալի պտուղները հավաքում են 6-10 անգամ և բերքահավաքն ավարտում մինչև աշնանային ցրտահարությունները։
Քաղցր Տ. ունի յուրահատուկ համ և հոտ։ Տ-ի կանաչ և կարմիր պտուղներն օգտագործում են թարմ և պահածոյած, լցոնելու, ապուրների, շոգեխաշած մսով կերակրատեսակների, ազգային կերակրատեսակների, բանջարային սալաթների, սոուսների համար որպես համեմունք։ Տ. կարելի է նաև թթու դնել (տես Թթու):
Տ. բանջարեղենով լցոնած. Տ. լվանալ, հեռացնել պտղակոթն ու սերմերը, 2-3 րոպե ընկղմել եռացող աղաջրի մեջ, հանել և դնել քամիչի կամ մաղի վրա, թողնել հովանա, ապա լցոնել բանջարեղենի խճողակով։ Լցոնած Տ. 1-2 շերտով շարել ոչ շատ խոր ամանի մեջ, վրան թթվասեր և տոմատի խյուս կամ սխտորով տոմատի մածուկ ու համեմունքներ լցնել, ապա շոգեխաշել ջեռոցում (կամ թույլ կրակի վրա) 30-40 րոպե։ Մատուցելիս վրան լցնել մանր կտրտած մաղադանոս կամ սամիթ։ Կարելի է մատուցել և՛ տաք, և՛ սառը։
Բանջարեղենի լցոնի պատրաստումը. մաքրել և լվանալ տարբեր արմտիք, կտրտել ձողիկաձև կամ ոչ մեծ խորանարդիկներով և անընդհատ խառնելով տապակել թույլ կրակի վրա։ Մանր կտրտած կաղամբը շոգեխաշել և խառնել արմտիքին։ Ստացված զանգվածին ավելացնել աղ, նախօրոք եփած բրինձ, մանր կտրտած մաղադանոս կամ սամիթ։
10 հատ Տ-ին՝ 200 գ գազար, 60 գ մաղադանոս կամ նեխուր, 200 գ կաղամբ, 2-3 գլուխ սոխ, 2 ճաշի գդալ բրինձ, 4 ճաշի գդալ յուղ, 1 1/2 բաժակ տոմատի խյուսով կամ թարմ լոլիկով թթվասեր։
Տ-ով տոլմա. Տ. նախապատրաստել այնպես, ինչպես նկարագրված է նախորդ բաղադրատոմսում։
Լցոնի պատրաստումը. հում միսն աղալ (կամ մանր կտրտել), ավելացնել բրինձ, մանր կտրտած (կամ աղացած) սոխ, համեմ, աղ, պղպեղ։
10 հատ Տ-ին՝ 250 գ միս (փափուկ), 1/3 բաժակ բրինձ, 1 գլուխ սոխ, 2 ճաշի գդալ յուղ, աղը, պղպեղը, կանաչին՝ ըստ ճաշակի։
Տ-ի աճեցման մասին տես Այգեգործական հողամաս հոդվածում։
ՏԺՎԺԻԿ, կերակրատեսակ ոչխարի կամ տավարի լյարդութոքից։
Լյարդը լեղապարկից անջատել, փառը հեռացնել։ Սիրտը, թոքերը, դմակը լավ լվանալ, կտրտել, լցնել տապակի մեջ և տապակել մինչև կիսապատրաստ լինելը, ապա վրան ցանել կտրտած սոխ, ավելացնել տոմատախյուս, աղ, պղպեղ։ Տապակը ծածկել կափարիչով և տապակել։ Տ. կարելի է պատրաստել նաև առանց տոմատի։
