հատվել են: Միայն մեկ անգամ Կ. Պոլսի պատրիարք Պյուրոսը (638–641, 654) և Կոստանդ II կայսրը Հայոց Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսին և Հայոց սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունուն դիմել են երկու եկեղեցիների միություն հաստատելու կոչով: Այն քննարկվել է Դվինի 648-ի ժողովում և մերժվել: Հայ-հույն եկեղեց. հարաբերությունները վերսկսվել են IX դ., Կ. Պոլսի Փոտ պատրիարքի և Հայոց կաթողիկոս Զաքարիա Ա Ձագեցու օրոք: Այդ ժամանակ՝ Արաբ. խալիֆայության թուլացման պայմաններում, բյուզ. կայսրությունը ծրագրեր է նյութել ողջ Հայաստանը նվաճելու համար: Ինչպես միշտ, այս անգամ էլ առաջ է քաշվել կայսրության քաղ. նկրտումները շղարշող դավան. հարցը: Հայ. թարգմանությամբ և հուն. բնագրերով պահպանված՝ Փոտ պատրիարքի բազմաթիվ նամակներն ու գրությունները (հատկապես ուղղված Զաքարիա Ա Ձագեցուն) վկայում են Կ. Պոլսի պատրիարքության՝ քաղկեդոնականությունը Հայաստանում տարածելու և երկրի պաշտոն. դավանանքը դարձնելու նոր փորձերի մասին: 862-ին Հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունուն Փոտի գրած նամակից պարզվում է, որ Կ. Պոլսի պատրիարքությունն այդ գործում որոշ հաջողությունների էր հասել Չորրորդ Հայքում և Տարոնում: Այդ քաղաքականությունը շարունակել է Նիկողայոս Միստիկոս (901–907, 912– 925) պատրիարքը, որը Հայաստանի համար քաղ. դժվարին տարիներին Հայոց թագավոր Սմբատ Ա-ին և Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցուն ուղարկել է նամակներ, որտեղ դատապարտել է Հայ եկեղեցու դավանությունը և հորդորել ընդունել քաղկեդոնականություն: Բյուզ. Հովհաննես Չմշկիկ կայսրի օրոք Կ. Պոլսի պատրիարքի հետ նամակագրություն է պահպանել Վահան Ա Սյունեցին, որը քաղկեդոնականությանը հարելու մեղադրանքով դատապարտվել է Անիի եկեղեց. ժողովում և կարգալույծ արվել: Բագրատունյաց թագավորության անկումից (1045) հետո մայրաքաղաք Անին անցել է Բյուզանդիային, որը Խաչիկ Բ Անեցի Հայոց կաթողիկոսի մահից (1065) հետո արգելել է Հայոց կաթողիկոս. աթոռի գոյատևումը Անիում՝ պետ. իշխանությունը կորցրած հայ ժողովըրդին նաև հոգևոր-եկեղեց. իշխանությունից զրկելու նպատակով: Կ. Պոլսի պատրիարքության և Հայոց կաթողիկոսության փոխհարաբերություններն աշ-
խույժ են եղել հատկաԿՈՍՏԱՆԴ. պես Կիլիկիայի Հայկ. պետության գոյության ամբողջ ընթացքում: Կիլիկիայում նստող առաջին Հայոց կաթողիկոսը, որը Կ. Պոլսի պատրիարքության հետ հարաբերություններ էր հաստատել, Գրիգոր Բ Վկայասերն էր: Նրա այդ գործունեությունը շարունակել են Գրիգոր Գ Պահլավունի և Ներսես Դ Կլայեցի (Ներսես Շնորհալի) Հայոց կաթողիկոսները: Բյուզ. աղբյուրները հարուստ տեղեկություններ են հաղորդել Հռոմկլայի կաթողիկոսարանի, Սսի կաթողիկոսարանի և Կ. Պոլսի պատրիարքության ու բյուզ. կայսրերի կապերի մասին: Այդ շրջանում հայ-բյուզ. եկեղեց. հարաբերությունները միշտ եղել են, մի կողմից՝ Հայոց կաթողիկոսների և թագավորների, մյուս կողմից՝ Կ. Պոլսի պատրիարքների ու բյուզ. կայսրերի ուշադրության կենտրոնում: Հայ և հույն վարդապետների, աստվածաբանների հաճախակի դավանաբան. վեճերը, որպես կանոն, տեղի են ունեցել Կ. Պոլսում՝ Ս. Սոֆիայի ամբիոնից: Դրանց մասնակցել են նաև աշխարհիկ տերերը: Կ. Պոլսում նման բանավեճեր են ունեցել Հակոբ Սանահնեցին, Գագիկ Բ Բագրատունին, Գագիկ Աբասյանը, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, Բագրեվանդի իշխան Ատրներսեհը և ուրիշներ: Հայ կաթողիկոսներից Բյուզանդիա է գնացել միայն Պետրոս Ա Գետադարձը, որին պատրիարքն ու կայսրը ընդունել են փառք ու պատվով: Կաթողիկոսը, հավանաբար, առերես ստորագրել է եկեղեցիների միության գիրը՝ կանխելու համար բյուզանդացիների ներխուժումը Շիրակի Բագրատունիների թագավորություն: Հայոց կաթողիկոսներից ոմանք էլ (Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի, Ներսես Շնորհալի), չնայած հրավերներին, չեն մեկնել Կ. Պոլիս՝ խուսափելով քաղկեդոնականների հետ հաղորդակցվելուց և քաղկեդոնականությանը հարելու մեղադրանքներից: 1700 տարվա ընթացքում Կ. Պոլսի միայն մեկ Տիեզերական պատրիարք՝ Բարդուղիմեոս Ա է այցելել Հայաստան (1997-ին)՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի հրավերով, ի պատասխան վերջինիս Կ. Պոլսի աթոռ կատարած այցելության: Թուրք. տիրապետության հենց սկզբում՝ 1461-ին Կ. Պոլսում ստեղծվել է Հայ եկեղեցու Կ. Պոլսի պատրիարքությունը (տես Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն):
509
