Էջ:Armenian architecture, Toros Toramanian.djvu/96

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը հաստատված է

10-րդ դարեն մինչև 14-րդ դար անթիվ գողտրիկ շինություններով ծածկեց Հայաստանը, որոնք թեև դարձյալ ենթարկվեցան միևնույն ավերիչ և քանդիչ բարբարոսներու հարվածներուն, այնուամենայնիվ այդչափ ավեր ու քանդումե հետո էլ թշնամին չկարողացավ ճնշել այդ ուժեղ քաղաքակրթության և մեծ գեղարվեստի հետքերը։

Ահա այս 10-րդ դարու վերածնութենեն հետո եղած հիշատակարաններն են մեծ մասամբ, որ հայտնի են եվրոպական գիտնականներուն, որոնցմե ոմանք այս վերածնության մեջ տեսնել կարծեցին արաբական քաղաքակրթության ազդեցությունը Հայաստանի վրա, շատ անգամ նույնիսկ հակասելով ինքն իրենց։ Որովհետև մեկ կողմանե խոստովաներ են արաբներու քաղաքակրթութենե զուրկ լինելը, մյուս կողմեն Հայաստանի մեջ այնքան փայլուն կերպով ծաղկող արվեստի օջախը Բաղտատի մեջ տեսնել ուզեցին։

Բաղտատը եթե ունեցեր է բանաստեղծություններու և գրականության փայլուն շրջան մը, որը ամենայն հավանականությամբ ավելի բնիկ ժողովուրդին տաղանդի արդյունքն է, քան արաբներու, այնուամենայնիվ, Հայաստանի ճարտարապետության զարգացման մեջ ազդեցություն ունենալը երբեք ընդունելի չէ։

Ճարտարապետական մեծ պատմաբաններին մեկը կըսե թե «եթե Բաղտատի մեջ արաբական ճարտարապետության հետքեր չեն մնացեր, անոր շարունակությունը պետք է Հայաստանի մեջ փնտրել»։ Շատ տարօրինակ կարծիք։ Բաղտատի արվեստի արտադրությունները եթե մինչև այսօր Հայաստանի մեջ կմնան, ի՞նչ պատճառ կա, որ ավելի մեծ չափով Բաղտատի մեջ պիտի չմնային, եթե եղել են։ Ավելի շուտ պետք է հավատանք, որ ջնջվելու և անհետանալու վտանգը Հայաստանին էր հատուկ, որովհետև Բաղտատը և իր շրջանը երբեք այնքան քաղաքական փոթորիկներու և կործանարար արշավանքներու չեն ենթարկված, ինչսլես Հայաստանը։ Բաղտատի արաբական տիրապետության ժամանակ ամենամեծ արկածը Հուլաղու խանի երկարատև պաշարումով գրավելն էր, որը երբեք ավերումի և քանդումի չենթարկեց։

Թաթարները նույնիսկ Հայաստանի մեջ թույլատու և ներողամիտ էին հայ գեղարվեստի զարգացման և հայ ժողովրդի բարեկեցության, քանի դեռ մահմեդականությունը չէին ընդունած։ Հայաստանըը քարուքանդ լինելուն ամենամեծ պատճառներեն մեկը հայերու քրիստոնյա լինելն էր, արաբները կքանդեին, կավիրեին իբրև պղծություններ, ինչ որ քրիստոնյաներուն կպատկաներ, ինչպես եկեղեցի, տաճար, վանք ու մենաստան։ Իսկ հայ իշխանական ցեղը և հասարակ ժողովուրդը միշտ խոշտանգանաց տակ կհեծեր մահմեդականությունը չընդունելու համար։

Բնականաբար եթե մահմեդականության այդ պահանջին գոհացում տային, ոչ մի ավերում տեղի չէր ունենար։ Բաղտատի և շրջակայից մեջ հայեր գրեթե չկային և մահմեդականությունը վաղուց ծավալված էր այն տեղերը, հետևաբար պատճառ բնավ չկար, որ մեծամեծ հիշատակարաններ ավերվեին ու քանդվեին, ընդհակառակը ավելի շուտ պիտի պահվեին իբրև դավանակից ժողովուրդի կրոնական սրբություններ, որոնք ավելի երկարատև կյանք ունեին ժամանակի ընթացքին մեջ, քան քաղաքային ուրիշ շենքեր և պալատներ։

Ես այստեղ կրկին պիտի անդրադառնամ գիտական այն մեծ վճռին, թե համայնքի արժանիքին չափը ճշտիվ որոշողը իր հետևը թողած գեղարվեստական հիշատակարաններն են, որչափ բարձր արժանիքներով օժտված են գեղարվեստական հիշատակարանները, այնքան բարձր են զանոնք կանգնողներու ստեղծագործական արժանիքը իրենց ապրած դարաշրջանին մեջ։

Շարք մը անաչառ գիտնականներ, որոնք բնավ չեն առաջնորդված քաղաքական թաքուն հաշիվներով, գրեթե միահամուռ հիացմամբ կդրվատեն հայն ալ, հայուն ստեղծագործական հանճարն ալ։

Ինչպես կարելի է արեգակի նման ճառագայթող ճշմարտությունը քողարկելու ջանալ, քանի որ հայտնապես կանգուն են բարեբախտաբար մինչև այսօր այնպիսի մեծամեծ գեղարվեստական հիշատակարաններ, այնպիսի դարաշրջաններու մեջ իրագործված, երբ դեռ քաղաքակիրթ Եվրոպան մթության մեջ կխարխափեր և արևմտյան հին ճարտարապետության երկարատև անկումեն հետո, նոր պիտի տաներ արևելքից մի նոր արվեստի վերածնության տարերքը։

բ․ ԶՎԱՐԹՆՈՑ[1]

Հայաստանի ճարտարապետության պատմության ամենագեղեցիկ էջերից մեկը կկազմե Զվարթնոց եկեղեցին, որ կանգնված է 7-րդ դարում Արարատյան դաշտի վրա Էջմիածնի մոտ։

Հայոց եկեղեցական ճարտարապետության մեջ բոլորակը կամ բազմանկյունին գրեթե սկսվում է 7-րդ դարում։ Ավելի առաջ քրիստոնեական ճարտարապետության սկզբնավորութենեն մինչև 7-րդ դսր, եկեղեցական հատակագծային ոճը խառն էր հին հունա-հռոմեական սելլաների և բազիլիքների հետևողությամբ շինվածներով։ Սակայն Հայաստանի ժողովուրդը, որ իր առանձին ճաշակն ուներ, և երկարատև միօրինակություն չէր սիրում, դեռ 5-րդ դարում սկսեց շեղվել սելլաների և բազիլիքների հետևողությամբ եկեղեցական հատակագծերից և սկսեց կառուցել առանձին ձևերով, որոնք ավելի արևելյան հատկանիշ ունեին, թեև զուգահեռաբար հատուկենտ պատահում են նաև հին ավանդությամբ շինվածներ, այնուամենայնիվ ընդհանուր քրիստոնեական ուղղութենեն շեղվելու շրջանին, Հայաստանում սելլաներն ու բազիլիքները ևս այլափոխման ենթարկվեցին, այնպես որ բազիլիքների միայն հիշողությունը մնաց։

Այժմ մեր նյութից դուրս է քննել, թե ինչ արտաքին ազդեցությունների հետևանքով Հայաստանը հեռացավ արևմտյան ոճերից, այդ մասին կգրվի և առանձին ուսումնասիրության կենթարկվի հայոց հնադարյան ճարտարապետության մեջ: Ուստի, ինչպես որ նախքան 7-րդ դարը Հայաստանը շեղումներ ունեցավ ընդհանուր քրիստոնեական ճարտարապետության ոճերից, նմանապես 7-րդ դարից սկսած ընդգրկեց նաև բոլորակ կամ բազմանկյունի շինությանց ոճը։

Բոլորակ հատակագիծ ունեցող եկեղեցական շենքերից

  1. Հանված է ցուցակից, անտիպ է։