Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր հատվածներում, այդ թվում Արցախում և Ուտիքում ապրող հայախոս ցեղերը ժամանակի ընթացքում ստեղծել են հարուստ և բազմաբնույթ հայկական մշակույթ։
Հարկ է նշել, որ դրանք պատշաճ ուսումնասիրության չեն ենթարկվել։ Մանավանդ խորհրդային իշխանության տարիներին, Հայոց Արևելից նահանգները հայ գիտնականների համար արգելված գոտի է եղել։ Եվ այնուհանդերձ, կատարված մասնակի պեղումների, ինչպես նաև հայ ու օտար հեղինակների թողած ժլատ տեղեկությունների շնորհիվ մենք գաղափար ենք կազմում հնագույն մշակույթի զարգացման փուլերի, առանձնահատկությունների, վերելքների և վայրէջքների մասին։
Հայտնաբերված նյութերն ու կացարան քարանձավները անգնահատելի նշանակություն ունեն Արցախում մարդու վաղ բնակության և նախամարդու տարաբնակեցման կարևոր հարցերի լուծման համար։ Հայտնաբերված կացարան քարանձավներից յուրատեսակ հետաքրքրություն է ներկայացնում Շուշիի մոտակայքում գտնվող և Հադրութի Թաղլար, մանավանդ Ազոխ գյուղի մոտ գտնվող բազմաշերտ ու ընդարձակ քարանձավը, որի երկարությունը հասնում է 200 մետրի։ Այս տեղբացվել են մշակութային տասը շերտեր։ Հայտնաբերվել են նախամարդու կենցաղային իրեր, աշխատանքային քարե գործիքներ, որոնք ունեն շուրջ 150000-200000 տարվա վաղեմություն։
Ցավոք, այդ նյութերի զգալի մասը ադրբեջանական հրատարակություններում ջանում են ապացուցել, թե ադրբեջանցիները ինչ-որ