Այդ դեպքը, որ արտահայտությունն էր իր գաբի սոցիալ-քաղաքական վիճակի Հայաստանում, իր կողմից խորին դրոշմ է թողել հետագա հայկական կյանքի վրա մինչև աո ի 20-րդ դարը։ Հենց սկզբից այդ ղինյալ կոիվը դարձել է նյութ զովք ու երգի։ Դրա աոաջին քերդողն է Եղիշեն։ 5-րդ դարի նշանավոր գրողներից մեկը, որ իր է «Վասն Հայոց պատերազմին» գրքով անմահացրել է և՛ իրեն, և՛ իր գովերգած եղելությունը։ Նրա դրվածքն ամենալավ անդրադարձումն է այն ժամանակի իրականության։
Ինչպես մեր ձին մատենագիրներից շատերի, նույնպես և Եղիշեի մասին, ցավոք, չունենք կենսագրական տեղեկություններ։ Ըստ հին ավանդության՝ նա եղել է Վարդան զորավարի զինվոր և դպրապետ, այսինքն քարտուղար․ սպասավորել է նրան, ականատես է եղել «ամենայն անցիցն որ անցին ընդ ղօրսն Հայոց ի ՑազկեբաԷ Պարսից արքայ է». Պատերազմից հետո նա թողել է զինվորությունը, դարձել է կրոնավոր մենակյաց Մոկաց աշխարհում և այնտեղ գրել Պատմությունը և ուրիշ աշխատություններ։ Ըստ ավանդության՝ նա վախճանված է Ռշտունիքում, ուր մինչև վերջերս ցույց էր տրվում նրա գերեզմանն իբրև ուխտատեղի։
Այս ավանդությունն անշուշտ հիմնված է իրականության վրա, բայց թե որ չափով, այդ որոշ չէ։ Միակ հավաստի աղբյուրը կենսագրության համար՝ է Եղիշեի իրեն տված տեղեկությունն իր մասին իր աշխատությունների մեջ։ Նա իր գրած Պատմության սկզբից հենց – մեր առաջ պարզում է իր զգայուն սիրտը, իր վշտաբեկ վերաբերմունքը դեպի իր ազգի թշվառությունն ու կրած հարվածները, որոնց մեջ եղել է և ինքը։ «Սկսցուք ուստի արժան է սկսանել,– գրում է նա,- թէպէտ և ոչ յօժտրիցեմք ղթջուառութիւն մերոյ ազգիս ողբար Ահա ոչ ըսա կամաց աբտօսրալիբ ողրովք ճառագրեմք զբաղում հաբուածսն՝ յոբում պատահեցաք ե մեք իսկ ականատեսք լինելով»։
Երկրորդ անգամ էլ նա շատ որոշ գրում է իր աանատես լինելու մասին։ Բայց մեք թէպէտ և ոչ ունիմք հրաման բամբասել ղիշխանն, բայց և ոչ գովողք կաբեմք լինել այնմիկ. որ տսաուածամարտն լինիցի Այլ զանցս իրացն պատմեմք որ ի նմանէ ընդ սուրբ եկեղեցիսն հանց, ե ոչ դանդաղիմ. ոչ բամբասասէր մտոք, այլ ճշմարտութեամբ զելս իրացն ասելով ոչ լոեցից։ Ոչ ի կարծ ընդոստուցեաչ, և ոչ ի յուր զարթուցեալ. այլ ես ինքնին անձամբ ա0դէ0 ի տեպոջՕ պատահեցի և աեսի և լուայ զձայն բարբաոոյ յան
