գնալու համար անցանում էի Սինոպից, պատահեցա մի տաճկաց պաջտոնեի, որ ծառայում էր տեղական փաշայի մոտ, և որ պատմեց ինձ, թե տաճկի կառավարությունը դիվանական կերպով համարում է յուր հպատակ հայերը 3,800,000։ Սորա վերա շատ չանցավ, ձեռքս ընկավ էգմոն Շերթիե ֆրանսիացու գիրքը[1], ուր հայոց թիվը բարձրանում է մինչև 3,900,000, որոնցից,— ասում է հեղինակը,— 400,000 բնակվում են եվրոպական Տաճկաստանոլմ, իսկ մնացյալ երեք միլիոն հինգ հարյուր հազարը ասիական Տաճկաստանի մեջ:
Համաձայնի՛ր ինքդ, թե ի՛նչպես կարելի է ազգի հառաջադիմության վերա խոսել, ազգի վերանորոգության վերա մտածել, առանց ճիշտ տեղեկություն ունենալու ազգի վերա, նորա որքանության և վիճակի մասին: Մինչև այժմ, մեք, խոսելով այս բաների վերա, համարյա՛ թե խարխափել ենք մի խավար գետնափորի մեջ, իսկ երբ երևան հանվին վերոգրյալ տեղեկությունքը, այն ժամանակ կարելի է ավելի դրական կերպով խոսել, հարմարվելով ազգի քանակության հետ, նորա նյութական և բարոյական կարողության հետ։
Մնաս բարով, մինչև ցմյուս նամակս.
Բերելով այս նամակը Հիշատակարանիս մեջ, կատարում եմ այն բարոյական պարտականությունը, որ մեր պատվելի թղթակիցը գնում էր մեր վերա, և հոգվով չափ ցանկանում եմ, որ մի բարի հետևանք ունենա այս հրատարակությունը մեր ազգի վերաբերությամբ։
Այս միջոցներում ստացած նամակներիս մեջ նույնպես նշանավոր է մի նամակ, որ ստացա պ. Մեսրոպ Տիրատուրյանի ստորագրությամբ[2]: Այս արգո անձը մեզ անծանոթ է գլխովին, և գուցե թե ստորագրությունը ևս լինի մի շինովի անուն, ըստ որում նամակի մեջ չէր գրում ամսաթիվը կամ քաղաքի տեղը։ Նամակի պահարանի վերա երևում էր. 17 փետր. 1860, Թիֆլիս:
Մեք շատ ուրախ ենք այսպիսի թղթակիցների վերա և եթե կամենան, կարող են ծածկած մնալ հասարակոլթենից, երևելով բոլորովին այլ զգեստով, միայն խնդրում ենք, որ մեզ հասուցած տպելիքը հարմարեցուցած լինին ազգի էական օգուտների հետ։ Ահավասիկ վերոգրյալ նամակի բառացի պատճենը։