պայթին, ծովալիքներու պէս բանակները պատերազմի դաշտը խաղան, վիթխարի հրանօթներ որոտանք բիւր բիւր հազար կտրիճ կայտառ երիտասարդներու կեանք՝ մի փոքր ժամանակի մէջ դիտապաստ ի գետին փռուին, ոտնաքարշ անարգաբար լցուին այն վիհերուն մէջ, զորս այդ դժբախտ զինուորներն իրենց ձեռքով փորեցին, մայրեր սգան որ կորուսին զաւակները, ամուսիններն ողբան որ կորուսին էժակից սիրելիներ։
Ահաւասիկ քեզ ամենամեծ պատահար եւ պատուհաս մարդկային ազգի, որ բիւր անգամ բնական պատահարներէն դժնդակ է։ Եւ ո՜վ է այդ արուեստական ու կամածին պատահարներ յառաջ բերող, մարդն էք մա՜րդ, նորա մեծամիտ ոգին է, նորա բարձրացած ձեռքն է, որ կը ծանրանայ մարդոյն վերայ եւ անխնայ կը ջախջախէ Աստուծոյ ճարտարապետած պատուական անօթները, զորս իբրեւ բրուտ մի մի կը շինէ նա, եւ թրծելով զայն հոգեղէն կրակով՝ կը հանէ ի լոյս։
Բայց միթէ սորա համար ցա՞ւ կզգան աշխարհիս անսիրտ, սառնահոգի դիւանագէտներ, եթէ պատահին իրարու կատակով կը խօսին.— Թող մայրերը կրկին ծնին։ Ո՜հ, միթէ չգիտե՞ն դոքա վշտակիր մայրերուն երկունք, չգիտե՞ն թէ մի մանուկ քանի՞ դժուարութեամբ կը մեծնայ, մարդ կը լինի։ Չգիտեն, այո՛, նոցա մեծ գիտութիւն՝ միայն շահն ու փառքն է, որոց համար փոյթ չէ երբէք թէ կոտորուեն ժողովուրդի որդիքները։
Հասկցա՞ր, խոհական որդեակ իմ, թէ մարդոյն կենաց մեծ պատահարն ու պատիժը՝ դարձեալ նոյն իսկ մարդն է։ Տարերաց պատահական արկածներ ոչինչ համեմատութիւն չունին այն արկածներուն հետ, զորս խորամանկ մարդոց ձեռք կարուեստաւորէ։
Սակայն շատ զարմանալի կը թուի ինձ այս, զի մարդիկ, ժողովուրդներ այնքան սովորած են մարդոց ձեռքէն պատահարներ կրեք, մինչեւ ոչխարի նման ի սպանդանոց թէ վարին, ոչինչ չեն զգար կասեն թէ մեր բախտ, մեր ճակատագիրն այս է։ Մանաւանդ արեւելեան ժողովուրդներ. եւ սորա բարոյական եւ ներքին պատճառն ուրիշ բան չէ, քան թէ տգիտութեան անլոյս խաւարին մէջ կաշկանդուած մարդոց ստրկացած, ընկճուած, խեղդուած ոգին։
Դառնանք, այժմ խօսինք այդպիսի ժողսվրդոց կարծեաց վերայ, որք միշտ յամենայն ժամ տրտունջ կը բառնան թէ՝ ժա-
