բժշկի նման։ Ինչպես որ ծանր հիվանդն ունենում է ճգնաժամ— կրիզիս, որ վերջնականապես որոշում է նրա դրությունը, այսինքն՝ որ նա կամ պետք է մեռնի, կամ պետք է առողջանա, նույնպես և մարդկությունը.— մարդկության ներկա ծանր դրությունը նրա ապագայի ճգնաժամն է. այդ ճգնաժամը վերջնականապես կվճռվի, թե արդյոք մարդկությունը պե՞տք է մեռնի— այսինքն՝ բարոյապես բոլորովին ընկնի՞, թե պետք է առողջանա— այսինքն բարոյապես վերածնվի։
— Ուրեմն միևնույն է, ես չեմ կարող նայել և իբրև փորձառու բժիշկ,— ասաց Աննան,— քանի որ փորձառու բժիշկն էլ չգիտե, թե ինչո՞վ իսկապես կվերջանա հիվանդության ճգնաժամը— մահո՞վ, թե առողջությամբ։ Եվ ի՞նչ օգուտ դրանից։
— Ինչո՞ւ չէ,— պատասխանեց Զազունյանը։— Փորձառու բժիշկը, եթե նա լավ հասկացող է, հետևելով հիվանդության ճգնաժամին, այնուամենայնիվ, դարձյալ մի հետևանքի վրա ավելի կարող է պնդել, քան թե մյուս հետևանքի վրա. իսկ այդ մեծ բան է, այստեղ դարձյալ հույս կա։
— Բայց դուք ո՞ր կողմն ավելի եք հակված մարդկության վերաբերմամբ,— հարցրեց Աննան դարձյալ աննկատելի հեգնությամբ,— դեպի բարոյականության կատարյալ անկո՞ւմն, թե՞ դեպի բարոյական վերածնություն։
— Դեպի բարոյականության վերածնություն։
— Ուրեմն մարդկության ներկա դրության ճգնաժամին հետևելով դուք ա՞յդ եզրակացության եք եկել, ա՞յդ հետևանքի վրա ավելի եք պնդում։
— Այո։
— Արդյոք կարո՞ղ եմ հարցնել, ինչ հիմունքով։
— Այն հիմունքով, որ յուրաքանչյուր մարդ խիղճ ունի։
— Ի՞նչ բան է «խիղճը», ես չեմ հասկանում,— ասաց Աննան, որ ի ներքուստ սկսել էր գրգռվել, ինքն էլ չիմանալով, թե ինչու։
— Խիղճը գիտակցությունն է,— պատասխանեց Զազունյանը։
— Յուրաքանչյուր մարդ առանց բացառության գիտակցություն ունի։
