Հիմա համոզվո՞ւմ է պ. Հայկունին, որ ս. Աստվածամոր վանքում մինչև այսօր հայոց Պյութեաս քոմուհին ուխտավորների համար գուշակություններ է անում: Բայց մենք ավելին կասենք, որի վրա Րաֆֆին ուշադրություն չէ դարձրել իր Կայծերի» մեջ, մեր մի քանի վանքերում դեռ գոյություն ունեն, եթե ոչ հնդկացոց սպիտակ փղերը և եգիպտացոց ապիսները[1], բայց դրանց նման ուրիշ սրբազան անասուններ: Ահա ինչ է գրում այդ մասին հայր Սրվանձտյանցը.
«Պարսկահայոց սահմանագլուխը, Վասպուրականի գավառը, Բաշգալեին մերձ է ս. Բարդուղեմիոսի վանքը, հոն մշտնջենապես կգտնվի զույգ մը ճերմակ գոմեշ, արու և էդ, որքան ծնեն, որքան մեռնեն, միշտ երկու հատ կմնան, երբ մեկը քանի մը տարի տենդուլ տանջվի, այն գոմեշներեն մազ մը կբերեն իրեն, վրան պահելու լինի, մեկեն կառողջանա[2]»։
Գալով այն հարցին, որ «Կայծերի» տեր Թոդիկը, այդ քահանա-կախարդը երևակայական անձնավորություն չէ, այլ նրա նմանները բազմաթիվ են, այդ մասին մի քանի քաղվածքներ կբերենք հայր Սրվանձտյանցի «Մանանայից»։
«Հըզու քաղաք կոչված տասն քահանա ունին, հորում 80 տուն հայ կա։ Ռընդվան` ինը քահանա, 60 տուն հայ: Ասոնց քահանայք մուրացկանությամբ կապրին գեղեր ու քաղաքներ շրջելով, հասարակ կարդալն անգամ տգետ են, բայց շատերը կախարդություն կնեն» (եր. 114)։
Սասնո և Մոտգանու քահանայից գործն աչ կախարդություն է ըստ մեծի մասին։ Փոխանակ ավետարանի` մեկ֊մեկ Ախտարք[3] ունին ծոցերնին գյուղե գյուղ կշրջեն հիվանդաց թուղթ ընելու, ոմանք ալ աղջկանց սիրտը զինք սիրող երիտասարդին դարձնելու, կամ երիտասարդին սիրտը` զինքը սիրող աղջկան» (եր. 115—116):
«Այս կողմերը ծառապաշտություն և ջրապաշտությունն ընդհանուր է հայոց, քրդաց և եզիտաց մեջ»։— «Այս կարգի բաներ շատ կան, բայց մենք չենք կրնար պատմել» (եր. 117)։
Պատմողը վարդապետ է, զգուշանում է...
