Էջ:Raffi, Collected works, vol. 10 (Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 10-րդ).djvu/331

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը հաստատված է

(Ասկարանի մոտ), որ մինչև այսօր ծառայում է նրա ժառանգների համար իբրև տոհմային գերեզմանատուն:

Փանահ-խանի որդի Իբրահիմ-խանը, որ ավելի զորավոր եղավ, քան թե իր հայրը, նույնպես զուրկ էր կալվածքներից. Ղարաբաղում հողեր չուներ նա, թեև համարվում էր այդ գավառի իշխող խանը: Իր ժառանգների և եղբայրների ապրուստը ապահովացնելու համար, Ղարաբաղի սահմաններից դուրս, Բարդային մահալաում, գցեց նա կալվածքներ Նուրխվա բեկերից: Այդ բոլորից երևում է, որ խաները ոչ թե երկրի տերն էին, այլ երկրի կառավարիչներն էին, նշանակված պարսից պետությունից:

Երկրի արմատական տերը հայոց հինգ մելիքական տների ներկայացուցիչներն էին, որոնք դարերով, սերունդից սրունդ, ժառանգաբար տիրում էին Ղարաբաղին:

Երբ հայոց մելիքների իրենց հպատակների հետ, որպես ցույց տվեցինք նախընթաց գլուխներում, գաղթեցին Վրաստանի, Շիրակավանի և Գանձակի գավառները, այդ ժամանակ նրանց հողերը ու գյուղերը անտեր ու դատարկ մնալով, իրավ են, Իբրահիմ-խանը տիրապետեց, և գաղթածների տեղը լցրեց մահմեդական բնակիչներով: Բայց երբ, տարիներից հետո, մելիքները իրենց ժողովրդի հետ վերադարձան գաղթականությունից, այդ ժամանակ հեռացրեցին մահմեդականերին և կրկին այդ ժամանակ տեր եղան իրենց վաղեմի գյուղերին և հողերին:

Բայց, որովհետև գաղթականների մի մասը մնաց օտար երկրներում, և մելիքներից մի քանիսին (որպես էին Ջրաբերդի Մելիք-Իսրայելյաները և Տիզակի Մելիք-Ավանյաները) վերջին ժառանգները բոլորովին ոչնչացան, այդ պատճառով, նրանց հողերը անտեր մնացին, Իբրահիմ-խանը տիրեց, այսինքն, սկսեց ինքն ստանալ մշակության բերքի այն մասը, որ առաջը ստանում էին այն հողերի նախկին տիրապետողները: Բայց իսկապես Իբրահիմ-խանը միայն վայելող էր, և ոչ թե սեփականատեր իր ընդարձակ նշանակությամբ: Նա բերքի մի որոշ մասը ստասնալուց, ուրիշ իրավունքներ չուներ ոչ հողի և ոչ հողը մշակող գյուղացիների վրա: Գյուղացիները ազատ հպատակները էին պետության, իսկ հողը սեփականություն էր գյուղական համայնքի նույն ձևով, որպես ցույց տվինք վերևում:

Իբրահյիմ-խանի հաջորդ Մեհտի-խանի ժամանակ հանգամանքները փոխվեցան: Այդ ժամանակ ռուսները թև տիրել էին Ղարաբաղին, բայց կալվածական հարցը, և խաների իրավունքները